مۆڕاڵی حكومڕانی

وتار/ 25/11/2018 1942 جار بینراوە

عەبدولحەكیم زراری

مۆڕاڵی حكومڕانی
عەبدولحەكیم زراری
 ئەگەر هەوڵی راستكردنەوەی پرۆسەی حكومڕانی لە هەرێم بدەین لە پێناو بونیادنانی سیستمێكی تۆكمەی حكومڕانی شەفاف و دادگەر كە پایەكانی حكومەتی سەرڕاست (رشید)ی تیابێ و تەندروستانە و نۆڕماتیڤییانە فەرمانڕەوایی بكات، بەر لە هەموو شتێك پێویستە فەلسەفەی حكومڕانی تێكەڵ بە مۆڕاڵ و بەها بەرزەكان بكرێت، واتە رەفتار و هەڵس و كەوتی فەرمانڕەوا و كارمەندان لە نێو پەیكەری فەرمانڕەواییدا هەر لە بنكەوە تاكو لوتكە دەبێ بە ئەخلاقییاتی حكومڕانییەوە موتربە بكرێ و گرێ بدرێت.
ئێمە كە باس لە مۆڕاڵ دەكەین بەشێوەیەكی گشتی و لەسەر ئاستە كۆمەڵایەتی و جڤاتییەكەیەوە بە زمانێكی ساكار دەتوانین بڵێین بەو بایەخە مرۆڤانەیە دەگوترێت كە هەوڵی كۆنتڕۆڵ كردنی هەڵسوكەوتی مرۆڤ  دەدا و دەبێتە بنەمای جیاكردنەوەی كردەوەی باش و خراپەكان لە یەكتری. بەڵام لەسەر ئاستە سیاسی و ئیدارییەكەیەوە ئەگەر شۆڕی بكەینەوە نێو دونیای سیاسەت وحكومڕانی ئەوا ئێمە لە بەردەم دوو جۆر لە حكومڕانی داین، یان ئەوەتە حكومڕانییەكمان دەبێت كە لەسەر پیلەرەكانی مۆڕاڵ هەڵچنراوە وەكو ئەوەی  ئەفلاتۆن و ئەرستۆ و كانت داكۆكی لەسەر دەكەن، یانیش دەسەڵات وحكومەتێكمان دەبێت كە داشۆردراوە لە پرانسیپە مۆڕاڵییەكان وەكو ئەوەی نیكۆلا ماكیاڤیلی و تۆماس هۆبز جەختی لەسەر دەكەنەوە، جا سەبارەت بە بەرەی یەكەمیان بۆ نموونە ئەوەی ئەفلاتۆن و ئەرستۆ دەیڵێن ئەوەیە كە ئەخلاق دەبێ ببێتە كۆڵەكەی سیاسەت و فەرمانڕەوایی، كەواتە لەم روانگەیەوە وڵاتێك یان تەنانەت تاكێكیش كە پەنا بۆ ستەمكاری و نا دادگەری و گەندەڵی دەبات، هۆیەكەی ئەوەیە كە پایەی بنەما ئەخلاقییەكانی لاواز و لەرزۆكە، جا بەم پێودانگەش بێت ئەو دەوڵەتە یان حكومەتە تەنانەت ئەو تاكە، بێ ئەخلاقە كە پەنا بۆ ئەم كارە دزێو و نەشیاوانە دەبات كە پێچەوانەی هەموو نۆرم و پرەنسیپ و بەها و داب و نەریتە باوەكانی نێو كۆمەڵگەن، چونكە پاراستنی ماف و دادپەروەری و رێزگرتن لە حورمەت و شكۆی مرۆڤەكان لە كۆمەڵگەدا یەكێكە لە بنچینەكانی ئەخلاق، بەدیهێنانی ماف و خواستەكانی هاوڵاتیانیش لە كۆمەڵگەدا ئەركی دەسەڵاتی سیاسییە، كەواتە خەڵكی بەشێوەیەكی گشتی ئەوكاتە متمانەیان بە فەرمانڕەوایان دەبێت وەكو ئەوەی كانت دەیڵێت ئەوەی بۆخۆت رەوا دەبینی بە خەڵكیش رەوا ببینە، هەروەها دەڵێت كەسێك دەبێت بە مرۆڤێكی خاوەن ئەخلاق كە هەست بە ئەرك بكات نەك ئەوەی كە لەبەر بەرژەوەندی ، قازانج، ترس، سزادان، پاداشت یان یاسایەك ناچاری بكات بۆ كردنی كارێك یان ئەركێك.
دیارە ئەم تێزەی ئەفلاتۆن و ئەرستۆ و كانت تەواو پێچەوانەی بەرەی دووەمە، بۆ نموونە  روانگەی نیكۆلا ماكیاڤیلی ئەوەیە كە پێویست ناكات فەرمانڕەوا یان سیاسەتمەدارێك پابەند بێت بە رەوشتە باشەكان، بەڵكو بۆ وەدەستهێنانی دەسەڵات و مانەوە لە دەسەڵاتدا هانیان دەدات بۆ فێڵ و ساختەكاری و درۆ، هەربۆیە پێی وایە میر (دەسەڵاتدار) پێویست ناكات خاوەنی ئەخلاقی باش بێت گرنگ ئەوەیە كە بە رواڵەت خۆی بە مرۆڤێكی باش نیشان بدات، دیارە تۆماس هۆبزیش درێژەدەری ئەو بیروبۆچوونانەی ئەو بوو بەڵام بە فۆرمێكی تر، هۆبز باوەڕی بەوە بوو كە بۆ ئازادی كەسێك ن دەبێ ماف و ئازادی كەسێكی تر یان كەسانی تر زەوت بكرێ یان ژێر پێ بخرێن، یان بە دیوێكی دی دەڵێت مرۆڤ لە ئاست مرۆڤدا گورگە.
 ئەوەی پەیوەستیشە بە روانگە قورئانییەكەوە بۆ نامۆڕاڵی حكومڕانی  یان سیاسەتی نا ئەخلاقی، بە خێرایی ئاماژە پێ دەدەم، دیارە لە قورئاندا باس لە فەرمانڕەوایی مەلیكەكان و سەرۆكەكان كراوە ئەوانەی سیاسەت و حوكمەكانیان دوور بوونە لە ئەخلاق و بەها و نۆڕمە بەرزەكان، بۆ نموونە لە ئایەتێكی قورئاندا باس لەم جۆرە سیاسەت و فەرمانڕەواییە نا مۆڕاڵیە كراوە كە خوای گەورە دەفەرمووێت: قَاڵتْ إِنَّ الْمُلُوكَ إِژَا دَخَلُوا قَرْێەً أَفْسَدُوهَا ۆجَعَلُوا أَعِزَّەَ أَهْلِهَا أَژِلَّەً ۖ ۆكَژَٰلِكَ ێفْعَلُونَ (34). كەواتە كاری سەرەكی ئەم جۆرە رەفتارە سیاسییە فەرمانڕەواییە دوو شتە: یەكەمیان: افسدوها، واتە فەسادی و تێكدانی وڵات و نەهێشتنی ئارامی و ئازادی هاوڵاتیان و خەڵك بە گشتی. دووەمیان: وجعلوا أعزە اهلها أژلە، واتە شكاندنی حوڕمەت و شكۆی مرۆڤەكان و لێسەندنەوەی ئیرادە و هەوڵدان بۆ شكاندنی هەر كەسێك كە بە كۆیلایەتی رازی نەبێت. جا گەر سەیری بكەین فەرمانڕەوایی یان سیاسەتی نا ئەخلاقی لە دەوری ئەم دووبابەتە دەخولێتەوە واتە هەم گەندەڵی و هەمیش شكاندنی شكۆی تاكەكان.
جا هەر كەس و لایەنێك چ لەسەر ئاستی تاكی (فەرمانڕەوا/كارمەند) یان لەسەر ئاستی دامودەزگایی (دەوڵەت/حكومەت) ئەم دوو كارە بكات (گەندەڵی و شكاندنی شكۆ) ئەوا حكومڕانیەتییەكەی یا خود سیاسەتەكەی بەپێی دیدە قورئانییەكە بەتاڵ و داماڵراوە لە تەواوی مۆڕاڵ و بەها بەرزەكان.
بە داخەوە لە سایەی كابینە یەك لە دوای یەكەكانی حكومەتی هەرێم  بە درێژایی بیست و حەوت ساڵی رابردوو كە دەكاتە چارەكە سەدەیەك ئەوەی بەرهەمی هێناوە تاكێكی شكستخواردووی و بە خەسارچووی بێ ئومێدە لە ئایندەی خۆی و كۆمەڵگەكەی، چونكە ئەوەی جاران تاكی كوردی خەونی پێوە دەبینێ گۆڕینی دونیابوو كەچی بەداخەوە ئەمڕۆ بەهۆی حكومڕانیی خۆماڵییەوە ئەم خەونە لە گۆڕینی دونیاوە بۆ گۆڕینی شوێن گۆڕدراوە، مەبەست لە هەڵهاتن و جێهێشتن و سەرهەڵگرتنی تاكەكانی كۆمەڵگەیە لەم هەرێمە كە ئینتیمای نیشتیمانی كاڵ بووەتەوە بگرە بە زیندان و دۆزەخی خۆیانی دەزانن.
ئێمە كە باس لە مۆڕاڵی حكومڕانی دەكەین مەبەست لێی هەستكردنی بەرپرسیارییەتییە لەلای بەرپرسانی وڵات بەرامبەر بە ماف و خواستەكانی هاوڵاتیان، كەچی بەداخەوە  بەهۆی نەبوونی لۆجیكی حكومڕانی تەندروست و  ئامادەگی عەقلییەتی حزبی بۆ فەرمانڕەوایی كردن لەم هەرێمەی خۆماندا، ئەم فەزا گشتییەی هێناوەتە ئاراوە كە تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمەی زۆر ماندوو و بێ ئومێد كردووە و مەحكومی ئەم دۆخە شكستخواردووەی كردووە، بە جۆرێك دۆش داماون و هیلاك و شەكەت بوون باڵی بەسەردا كێشاون و بڕستی لێ بڕیون، بۆیە بە ناچاری  لەبەردەم دوو ئەگەردا هێشتوویەتییەوە، ئەگەری خۆخواردنەوە و گینگلدانی زیاتر و چوونەوە ناوخۆیی و لەگەڵیدا رۆیشتن و ژیانكردن، یان ئەگەری هاتنەدەرەوە و دەربازبوون و راپسكان لێی، جا كۆچی بە لێشاوی خەڵكی ئێمە لە چەند ساڵی رابردوودا بۆ دەرەوە هەڵهاتنبوو لە ژینگەیەك لەسەر زەمینێك كە فەمانڕەوایان و كاربەدەستانی هەرێم خولقاندوویەتیان و لەبەرامبەریشدا دەستەوەسانن و توانا و هێزی لە خۆگرتن و سەرمایەگوزاری و بەرهەمهێنانەوەیانی نەبوو.
ئەوەی ماوەتەوە لە كۆتاییدا بیڵێم ئەوەیە سەبارەت بەو تێڕوانیانەی كە ئاماژەمان پێدا لە مەڕ مۆڕاڵی حكومڕانی، دەسەڵاتی كوردی و حكومڕانانی بەداخەوە لەم چەند ساڵەی دوایی لە پڕۆسەی فەرمانڕەوایی كردنیاندا  رەچاوی ئەخلاقییات و بەها بەرزەكانیان لە نێو فەلسەفەی حكومڕانیدا نەكردووە، بۆیە هیچ جۆرە ئاسۆیەكی روونی بێ تەم و مژی دڵخۆشكەر بەدی ناكرێ بەڵكو ئەوەی هەیە تەنیا سیما و مۆركی هەرێمێكی قەیراناوی و لێوان لێوە لە ئاریشە و تەنگژەی بەسەریەكدا كەلەكەبوو.

نوێترین نوسینەکانی عەبدولحەكیم زراری