له‌یادی سه‌د ساڵه‌ی به‌ڵێنی به‌لفۆڕدا
وتار/
02/11/2017
525 جار بینراوە
شوان هه‌ورامی
له‌یادی سه‌د ساڵه‌ی به‌ڵێنی به‌لفۆڕدا
شوان هه‌ورامی
ئه‌مڕۆ ( 2 تشرینی دووه‌می 2017 ) سه‌د ساڵی ته‌واو به‌سه‌ر
به‌ڵێنی به‌لفۆڕدا تێده‌په‌ڕێت ، كه به‌ر له‌وه‌ی جه‌نگ كۆتایی بێت و موڵكه‌كانی
عوسمانیی له‌لایه‌ن سه‌ركه‌وتووه‌كانی جه‌نگه‌وه دابه‌شكرێت ، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی
به‌ریتانیا له نامه‌یه‌كی دۆستانه‌ی مێژووییدا بۆ یه‌كێك له رێبه‌رانی جوله‌كه‌و
یه‌كێك له سه‌رمایه‌داران و خاوه‌ن بانكه‌كانی ئه‌و وڵاته ( لۆرد رۆتچێڵد ) ؛ به‌ڵێنی
دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكیان پێده‌دات له‌سه‌ر خاكی فه‌له‌ستیندا .
من لێره‌دا باسی بۆشایی و ره‌خنه یاساییه‌كانی ئه‌و
نامه‌یه ناكه‌م ، كه به‌ریتانیای داگیركه‌ر خاك و نیشتمانی موسوڵمانانی له سه‌رانسه‌ری
جیهانی ئیسلامیدا به موڵكی خۆی زانیووه و به ئاره‌زووی ملهوڕانه‌ی وه‌كو گۆشتی
قوربانی به‌خشیویه‌تیه‌وه ؛ سته‌مكارییه‌كی زۆری له هه‌ر وڵاتێكدا به‌رپا كردووه
، كه گه‌لی كورد یه‌كێكه له قوربانییه گه‌وره‌كانی سه‌د ساڵی رابردوو ، كه
تائێستاشی له‌گه‌ڵدابێت به‌ریتانیاو هاوپه‌یمانه خۆرئاواییه‌كانی - ته‌نانه‌ت به
پێی ئه‌و یاسا نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی كه له دوای جه‌نگی دووه‌می جیهانیی بۆ مافی
چاره‌نووسی گه‌لان نوسیویانه - رێگرن له‌به‌رده‌م سه‌روه‌ریی و مافی مرۆڤ و كه‌رامه‌تی
مرۆڤی كورد و پێكهاته‌كانی تری هاوژیانی نه‌ته‌وه‌ی كوردیش .
زۆر جار پرسیارێكی نالۆژیكیی ده‌كرێت له باره‌ی ئیســرائیله‌وه‌و
ده‌وترێت گه‌لی كورد چییان كه‌متره له جوله‌كه ، كه توانییان به سێ ملیۆنه‌وه
رووبه‌ڕووی سێسه‌د ملیۆن ببنه‌وه ؟
به‌ڵام له‌ڕاستیدا ئه‌وه به‌راوردێكی زۆر ناهاوسه‌نگه
، له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك :
یه‌كه‌م – بنه‌ماڵه‌ی رۆتچێڵد له ماوه‌ی سێسه‌د ساڵدا تێكۆشاون
تا كۆنترۆڵی ئابووریی و سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تییان كردووه ، سه‌ره‌تا سیستمی دارایی
ئه‌ڵمانیاو دواتریش فه‌ره‌نسایان كۆنترۆڵ كرد ، دواتر په‌ڕینه‌وه بۆ به‌ریتانیاو
ئه‌وێشیان كۆنترۆڵ كرد ، دواتر كاتێ ویستیان كۆنترۆڵی ئابووریی و سیاسه‌تی ویلایه‌ته
یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا بكه‌ن ، بنیامین فرانكلین له په‌یامێكی گرنگدا بۆ ئه‌مه‌ریكیه‌كان
داوای لێكردن ؛ رێگه نه‌ده‌ن جوله‌كه كۆچ بكه‌ن بۆ ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان ؛
چونكه له‌وێش كۆنترۆڵی ئابووریی وڵات ده‌كه‌ن و رۆژێك دێته پێشه‌وه كه هه‌موو
ئه‌مه‌ریكیه‌كان ده‌بنه كۆیله‌ی نه‌خشه‌و پلانی ئه‌وان و وه‌كو داشی دامه هه‌ڵیانده‌سوڕێنن
1 ، گرنگیی په‌یامی فرانكلین ئه‌وه‌یه ؛ كه یه‌كێكه له رێبه‌رانی دامه‌زرێنه‌ری
ئه‌مه‌ریكاو نووســــه‌رانی ده‌ســتووره‌كه‌ی ، ئه‌و كه‌سێكی ئاگادار بوو بۆیه
داوا ده‌كات ئاگاداربن " مه‌ترسیه‌كی گه‌وره چاوه‌ڕێی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی
ئه‌مه‌ریكا ده‌كات ، ئه‌و مه‌ترسیه گه‌وره‌یه‌ش مه‌ترسی جوله‌كه‌یه " .
دووه‌م – له دوای كۆنترۆڵ كردنی ئابووریی و میدیاو كۆمپانیا
زه‌به‌لاحه‌كان و ناوه‌نده‌كانی بڕیاری جیهانیی ، زۆرینه‌ی ره‌های ناوه‌نده‌كانی بڕیاری
خۆرئاواو خۆرهه‌ڵاتیان كۆنترۆڵ كردووه ، ئێستا بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستیی گه‌وره‌ترین
ده‌سه‌ڵاتی پشتی په‌رده‌ی هه‌یه و هه‌ژموونی ترسێنه‌ری هه‌یه له‌سه‌ر ئاراسته‌ی
ناوه‌نده‌كانی بڕیار ، بۆیه له‌باره‌ی ئه‌م بڕیاره‌وه شرۆڤه‌كاران چه‌ند هۆكارێكیان
باسكردووه ، یه‌كێ له‌وانه ئه‌مه نیشانه‌ی رازیكردنی بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستیی
بوو كه ساڵانێك بوو په‌یوه‌ندیی به‌هێزیان پێكه‌وه گرێدابوو ، هه‌ندێكی تر هۆكاره‌كه‌ی
ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ بوونی لۆبیه‌كی به‌هێزی جوله‌كه له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان
و له رێگه‌ی ئه‌وانه‌وه ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان بهێننه ناو جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌مه‌وه
، هه‌روه‌ها خوێندنه‌وه‌یه‌كی دینیی بــــۆ كتێبی پیرۆز هه‌یه كه ماف ده‌داته
جوله‌كه له زه‌وی مــووژده پێدراو ( أرض المیعاد ) دا و ئه‌وانیش ئه‌و خواسته
دینیه‌یان جێبه‌جێ كردووه ، هه‌روه‌ها ده‌وترێت ئه‌مه به‌رهه‌می ئه‌و دیداره‌ی {
حایم وایزمان } ی رێبه‌ری بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستی بوو له‌گه‌ڵ { به‌لقۆڕ } له ساڵی
1904 دا ، كه ناوبراو داوای هاوكاریی لێكردبوو 2 .
سێیه‌م – له‌وانه‌یه هه‌ندێ كه‌س كه زۆر ساده بیر ده‌كه‌نه‌وه
؛ بڵێن جوله‌كه‌و بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستی به‌و شێوه‌یه ده‌سه‌ڵاتیان نیه‌و بابه‌ته‌كه
زۆر گه‌وره ده‌كرێت ، به‌ڵام له‌ڕاستیدا ئه‌وه سێسه‌د ساڵه رێبه‌رانی جوله‌كه
له خۆرئاوادا كاریان كردووه بۆ كۆنترۆڵ كردنی ئابووریی و سیاسه‌ت و میدیا ، به‌وه‌ش
كۆنترۆڵ كردنی هه‌موو جومگه‌كانی ژیان و كۆمه‌ڵگه 3 . بۆ نمونه خۆرئاوای دیموكرات
و ئازاد به شێوه‌یه‌ك له لایه‌ن میدیاو سیاسه‌تی زایۆنیستیه‌وه كۆنترۆڵ كراوه
، بۆ كه‌س نیه بتوانێت ره‌خنه زانستیه‌كانیشی له‌سه‌ر بابه‌تێك پێشكه‌ش بكات كه
په‌یوه‌ندیی به پرسێكی زایۆنیستیه‌وه هه‌بێت ، له فه‌ره‌نسا یاسایه‌ك ده‌رچووه
كه بۆ هیچ كه‌سێك نیه گومان له‌سه‌ر هۆلۆكۆست دروست بكات و ده‌بێ گێڕانه‌وه‌‌ی چیرۆكی
بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستیی چۆنه وه‌كو راستیه‌كی ره‌ها قبوڵ بكرێت ، بۆیه كاتێ فه‌یله‌سوفی
فه‌ره‌نسی ( رۆجێ گاروودی ) توێژینه‌وه‌یه‌كی به ناونیشانی { ئه‌فسانه‌كانی
دروستكه‌ری سیاسه‌تی ئیسرائیلی } پێشكه‌ش كرد ، درایه دادگه‌و سه‌ره‌ڕای ئه‌كادیمیی
بوونی توێژینه‌وه‌كه‌شی كه سه‌لماندوویه‌تی ژماره‌ی كوژراوه‌كانی جوله‌كه له جه‌نگی
جیهانی دووه‌مدا زۆر كه‌متره له‌و { 6 } ملیۆن كه‌سه‌ی كراوه‌ته راســــــــتیی
ره‌ها ،هه‌روه‌ها باسی ئه‌وه ده‌كات قوربانیه‌كانی جه‌نگی دووه‌م 60 ملیۆن كه‌ســــن
، باشـــــه بۆچی هه‌ر ده‌بێ ئه‌و { 6 } ملیۆن كه‌سه پیرۆز بن و به‌رز تر بن له
مرۆڤه قوربانیه‌كانی تر ؟ به‌ڵام به‌رانبه‌ر به‌و لۆژیكه زانســــــتیه ؛ دادگه‌كه
{ 120 } هه‌زار دۆلار سزای به‌سه‌ردا سه‌پاند و جوله‌كه زایۆنیسته‌كانیش له‌ناو هۆڵی
دادگه‌دا هێرشیان كرده سه‌ر ده‌زگا میدیاییه‌كان و رۆژنامه‌نووسانیان بریندار
كردو كامێراكانیان تێكشكاندن 4 .
چواره‌م – ئه‌وه‌ی ئیسرائیلی دروستكرد ، رێبه‌رانی
بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستیی بوون ، هۆكاره‌كه‌ش دروستكردنی قه‌واره‌یه‌كی شێرپه‌نجه‌یی
بوو له دڵی جیهانی ئیسلامیدا ، به‌ڵام بۆ ئه‌م مه‌به‌سته كاری زۆریان له‌سه‌ر
سته‌م لێكراویی جوله‌كه كرد ، سه‌رمایه‌دارانی جوله‌كه به دروستكردنی بزووتنه‌وه‌ی
زایۆنیستیی و هاندانی جوله‌كه په‌رته‌وازه‌كان له جیهاندا و زیندووكردنه‌وه‌ی هه‌ستی
نه‌ته‌وه‌یی و سته‌م لێكراویان و خوێندنه‌وه‌ی نوێ بۆ ده‌قه‌كانی ته‌ورات ، كه
مووژده‌ی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ سه‌رزه‌وی مووژده پێدراو ده‌داتێ ، ئاماده‌كاریی فیكریی
و رێكخراوه‌ییان كرد ، دواتر به‌هۆی سه‌رمایه‌و تواناكه‌یانه‌وه كاریان له‌سه‌ر
ناوه‌نده‌كانی بڕیار كرد ، دواتریش له نێوان دوو جه‌نگه‌كه‌دا به میكانیزمی ورد
و پلانی تۆكمه كاریان كرد بۆ دروستكردنی ئه‌و قه‌واره ئیستیعمارییه‌ی كه رێبه‌رانیان
ده‌یانه‌ویست . ده‌بێ ئه‌و راستیه‌ش بزانین جوله‌كه‌كانی خۆرهه‌ڵات كه رۆڵێكی كاریگه‌ریان
بینیی له دروستكردنی ئیسرائیلداو بوونه توانای مرۆیی بۆی ، به پیلانی بزووتنه‌وه‌ی
زایۆنیستیی و ئینگلیزو نۆكه‌رانی له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باكووری ئه‌فه‌ریقادا
، جوله‌كه‌كانیان له‌و وڵاتانه له ره‌گه‌زنامه داڕنی و ده‌ستیش گیرا به‌سه‌ر
سامان و داراییاندا و به جلی به‌ریانه‌وه راپێچی ئیسرائیل كران ، بۆ ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ك
رق و كینه‌یان به‌رانبه‌ر ئه‌و وڵاتانه بۆ دروست ببێت و له‌لایه‌كی تریش وه‌كو كۆیله
و كرێكار له ئۆردووگاكاندا كاریان پێ بكه‌ن و ببنه نۆكه‌ری نه‌خشه‌و پلانی سه‌رمایه‌دارانی
زایۆنیستی ، تا ئێستاش جوله‌كه‌كانی خۆرهه‌ڵات پێگه‌یه‌كی له‌رزۆكیان هه‌یه له ژیانی
سیاسیی و ئابووریی ئیسرائیلدا 5.
كه‌واته ئیسرائیل زۆر به‌هێزتره له‌وه‌ی كه له‌و قه‌واره
بچووكه‌دا خۆی نمایش ده‌كات ، چونكه زۆرینه‌ی ره‌های ئابووریی خۆرئاواو بانكه جیهانیه‌كان
و كۆمپانیا زه‌به‌لاحه ئابوورییه‌كان و ناوه‌نده به‌هێزه‌كانی بڕیار له‌لایه‌ن
ئه‌وانه‌وه كۆنترۆڵ كراوه ، گۆتره نیه له‌دوای چه‌ند ساڵێكی كه‌م له راگه‌یاندنی
ئیسرائیل ئه‌و قه‌واره‌یه بووه خاوه‌نی چه‌كی ئه‌تۆم و پێشكه‌وتووترین سیستمه‌كانی
ته‌كنه‌لۆژیا و چه‌كی ستراتیژیی ، له‌خۆڕا نیه دوای نیو سه‌عات له ئیعلانكردنی ئیسرائیل
؛ یه‌كێتی سۆڤیه‌ت به‌ر له ئه‌مه‌ریكا ئیعترافی كرد به‌و قه‌واره‌یه‌و به ده‌وڵه‌تی
ناساند .
بۆیه به هیچ شێوه‌یه‌ك كورد و پێگه‌كه‌ی و توانای به‌راورد
ناكرێت به ئیسرائیل ، ئه‌وان خوڵقێنه‌ری رووداون و كورد به‌هۆی نه‌زانیی رێبه‌رانیه‌وه
؛ وه‌كو پوشی به‌رده‌م ره‌شه‌بای رووداوه‌كان به كه‌مترین رووداو تووشی نه‌هامه‌تیی
و هه‌ره‌س ده‌بێت .
دواجار ده‌بێ بڵێین سایكس – پیكۆ له سه‌د ساڵی
رابردوودا پشتیوانی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی زایۆنیستیی بوون ، به‌ڵام له‌به‌رانبه‌ردا
دووژمنی سه‌رسه‌ختی مافی چاره‌نووسی كورد بوون ، هه‌ربۆیه دوای یه‌ك دووساڵ كه رێكه‌وتنامه‌ی
سایكس – پیكۆ گۆڕدرا به رێكه‌وتنه جیهانیه‌كان له كۆنگره‌ی ئاشتی پاریسدا ،
جوله‌كه به پشتیوانیی خۆرئاوا به‌ره‌و ده‌وڵه‌ت چوون و كوردیش به‌هۆی رێكه‌وتنامه‌ی
سان ریمۆ و لۆزان كۆمه‌ڵه‌ی گه‌لان و په‌یمانی به‌غداو سه‌عدائاباد و جه‌زائیره‌وه
؛ به‌ره‌و قڕكردن ئاراسته‌كرا . مه‌خابن هه‌مان ئه‌و ده‌ستانه‌ی پیلانگێڕییان به‌رانبه‌ر
كورد كردووه‌و خوێنی ئه‌م گه‌له‌یان وه‌كو كارت به‌كار هێناوه بۆ ده‌سته‌به‌ر
كردنی ویسته‌كانیان ، وه‌كو راپۆرته‌كه‌ی لیژنه‌ی پایك ئاماژه‌ی پێداوه 6، كه‌چی
رێبه‌رانی كورد بۆ جارێكی تریش به هه‌مان پیلان و نه‌خشه‌و هه‌مان شێواز و میكانیزم
له‌خشته براونه‌ته‌وه‌و له دوای ئه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌وانیان دابین
كردووه ، كوردیان خستۆته‌وه به‌رده‌م ویستی داگیركه‌ران و سیستمه تۆتالیتار و دیكتاتۆره‌كانی
ناوچه‌كه .
----------------
په‌راوێــــزه‌كان :
1. . بۆ سه‌یركردنی ده‌قی به‌ڵگه‌نامه‌ی په‌یامه‌كه‌ی
بینجامین فرانكلین ، بڕوانه كتێبی { حكومة العالم الخفیة – شیریب سیبرید وفیتش ،
دار النفائس للطباعة و النشر و التوزیع ، الطبعه الرابعة عشر 2005 م } ، ل 25 –
27 .
2.. . بڕوانه پێگه‌ی { BBC عربی – 31 / 10 / 2017 } وتارێكی به ناونیشانی
{ ماهو وعد بلفور } .
3 . بۆ ئه‌م مه‌به‌سته خوێندنه‌وه‌ی كتێبی {
أحجار علی رقعة الشطرنج – ولیم كار ، المصریة للنشر و التوزیع " الطبعة الأولی
2009 } زۆر پێویسته ، ناوبراو كه‌سایه‌تیه‌كی زۆر شاره‌زای ناو بزووتنه‌وه‌ی زایۆنیستیی
و ئاژانسی جوله‌كه بووه له به‌ریتانیا .
4 . بۆ زیاتر شاره‌زابوون له‌و ئه‌فسانه‌یه‌ی
جوله‌كه ( واته هۆلۆكۆست ) خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ی گاروودی زۆر پێویسته (
الأساطیر المؤسسة للسیاسة الإسرائیلیة – ترجمة : حافظ الجمالی و صیاح الجهیم ، دار
العطیة للطباعة و النشر و التوزيع ، الطبعة الثانية يوليو 1996 بيروت – لبنان ) .
5 . چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك له مێژووی هه‌ڵه‌بجه
، عادل سدیق عه‌لی ، به‌ڕێوه‌به‌رێتی چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی سلێمانی له‌ساڵی دا
2011 چاپ و بڵاوی كردۆته‌وه ، بۆ زیاتر شاره‌زابوون له ژیان و حاڵی جوله‌كه
كورده‌كان له كوردستان و ئیسرائیلدا بابه‌تی { ساسۆن حسقێل و به‌راوردێكی ژیانی
جوله‌كه‌كان له نێوان كوردستان و ئیسرائیلدا } ، ل 79 – 92 بخوێنه‌وه ، كه زۆر
راستیی له‌سه‌ر زمانی خۆیان ده‌بیستین كه له‌وانه‌یه هه‌ندێ ناوه‌ندی عه‌لمانیی
كورد حه‌ز نه‌كه‌ن به بڵاوكردنه‌وه‌ی ، چونكه ئه‌وان ئیســرائیل به هێمای ژیان و
ئازادیی و دیموكراسی ناو ده‌به‌ن .
6. . رێكه‌وتنامه‌ی جه‌زائیر و ره‌هه‌نده‌كانی
له‌سه‌ر كێشه‌ی كورد له كوردستانی باشوور ، كامه‌ران بابان زاده ، به‌ڕێوه‌به‌رێتی
چاپ و بڵاوكردنه‌وه‌ی سلێمانی 2013 ، ل 205 .
نوێترین نوسینەکانی شوان هه‌ورامی
-
شوان هه‌ورامی
14/03/2021
-
شوان هه‌ورامی
27/02/2021
-
شوان هه‌ورامی
02/08/2018
-
شوان هه‌ورامی
25/07/2018
-
شوان هه‌ورامی
16/07/2018
-
شوان هه‌ورامی
23/06/2018