گڕكانەكان،سووتێنەر و داخكەری زەوی و مرۆڤایەتی !

وتار/ 17/09/2021 743 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

گڕكانەكان،سووتێنەر و داخكەری زەوی و مرۆڤایەتی !

نەوزادی موهەندیس
•     پێناسە:
گڕكانەكان بریتین لە درزی هەبوو لە توێكڵ یان بەرگی ئەستێرەكاندا، وەكو زەوی،كە ڕێگە بە دەرچوونی پشكۆی گڕكانی یان خۆڵەمێشی گڕكانی دەدات یان دەرچوونی هەڵم و گازەكان لە ژوورە توێنەرەوەكان لە قوڵایی توێكڵی زەویدا ئەوەش ڕوودەدات لە دەرچەكان یان درزەكاندا.
كەرەسە تواوەكان بەهۆی شلیانەوە دەجوڵێن بە پێی جۆرەكانی و شێوەی جیاواز لەسەر زەوی دروستدەكەن وەك گردۆڵكە قوچەكیەكان یان شاخە گڕكانیە بەرزەكان.
لە جیهاندا نزیكەی 500 گڕكانی چالاك هەن كە  3/4یان پێیان دەوترێت بازنەی ئاگر لە زەریای هندیدا،و بەرزترین شاخی چالاكیش لە كیشوەری ئەمریكادا بریتیە لە شاخی ئاكونكاگوا لە ئەرجەنتین كە بەرزییەكەی دەگاتە 7 هەزار مەتر.
•     ناوی گڕكان Vulcano
ڕەنگە لە وشەی Vulcanoی ئیتالیەوە هاتبێت كە بەمانای ((شاخی گڕگرتوو)) یان وشەی Vulcanusی لاتینیەوە هاتبێت كە بەمانای ((خودای ئاگر))ی ڕۆمانی دێت.
•     بەشە سەرەكیەكانی گڕكانەكان:
1.     قوچەكی گڕكانی: بریتیە لە لاتەنیشتە داخوراوەكان لە ئەنجامی ژیلەمۆی گڕكانیەوە دروست بوون.
2.     دەرچە یان دەم:  دەمی گڕكانە،كە ئاستی نزمترە لە سەر ڕووی زەوی و لە شێوەی دەفرێكدایە لەسەر ڕووی ئەستێرەكان لە كۆمەڵەی ڕۆژدا.
3.     دوكەڵكێش : بریتیە لەو بۆریە یان ڕێچكەیە لە نێوان ژووری توێنەرەوە لە ژێر زەویدا و دەرچەی سەر ڕووی زەوی.توخمە تواوەكانی لێوە بەرزدەبێتەوە.
4.     هەورە گازیەكان: بریتیە لە هەوری هەڵمەكان و گاز و خۆڵەمێشی گڕكانەكان.
•     توخمە گڕكانیەكان:
لەكاتی تەقینەوەی گڕكانەكاندا،پاشماوەی بەردی ڕەق و توخمی تواوە و گازەكان دەردەچن:-
1.     پاشماوەی بەردی: لە ئەنجامی تەقینەوەی گڕكانی دەردەچێت لەسەر شێوە و قەبارەی جیاوازی ڕەق لە سەرەتای تەقینەوەی گڕكانەكاندا.و دووجۆرن،پیرۆكلاسیكی شكاوە و پیرۆكلاسیكی نەشكاوە.
2.     گازەكان : لەكاتی چالاكبوونی گڕكانەكاندا گازی هەڵمی ئاو دەردەچێت بەبڕی زۆر و جۆرە هەورێك دروست دەكات و دواتر ئەم هەورە چڕ دەبێتەوە و بارانێكی بەخوڕ دەبارێنێت لە چوار دەوری گڕكانەكە.
3.     پشكۆ: بریتیە لە بارستەی شل كە گڕكانەكان دەریدەكات ، كە پلەی گەرمیەكەی لە نێوان 800-1200 پلەی سەدیدایە،زۆر چڕ و خەستن و جوڵەیان كەمە،و كۆدەبێتەوە و گردۆڵكە و شاخی بەرز دروست دەكەن.دوو جۆری هەیە:
•     پشكۆی سووكی ڕەنگ كراوە
•     پشكۆی قورسی ڕەنگ تۆخ
•     توخمە گڕكانیەكانیش 3 جۆرن:
1.     ڕەق: بریتین لە بەشە بەردیەكان كە لە هەریەكە لە فڕێدراوە گڕكانیەكان و بەردی سووك و خۆڵەمێشی گڕكانی لەخۆدەگرێت.
2.     شل : بریتیە لە بەشە شلەكەی و دەجوڵێت لە دەرچەی گڕكانەكەوە بۆ ماوەی دوور.
3.     گاز : گرنگترین گازە دەرچوەكان،هەڵمی ئاو و پێكهاتە هایدرۆكاربۆنیەكان و دووەم ئۆكسیدی كبریتن.
•     دابەشبوونی جوگرافیای  گڕكانەكان:
دوو جۆر دابەشبوونی سەرەكی هەن بۆ گڕكانەكان:
1.     بەسەر دورگەی ئازور و كەناری تێپەڕ دەبێت و دواتر پێچ دەكاتەوە بۆ شاخی خۆرئاوا لە ئەمریكا و هەندێك لەو گڕكانانە:
•     مەكسیك: 10 گڕكانی تیادایە.
•     ئەمریكای باشوور: 2 گڕكانی تیادایە.
•     نیوزلەندا: 6 گڕكانی تیادایە.
•     جوانای نوێ‌: 30 گڕكانی تیادایە.
•     فلیپین: 20 گڕكانی تیادایە.
•     یابان: 40 گڕكانی تیادایە.
2.     ناوچەی تەوەری دەریای سپی ناوەڕاست:
لەخۆرئاواوە بەرەو ڕۆژهەڵات:
1.     ئازور: 5 گڕكانی تیادایە
2.     كەناری: 3 گڕكانی تیادایە
3.     ئیتالیا: 15 گڕكانی تیادایە
4.     ناوچەی ئەدریاتیك:9 گڕكانی تیادایە
5.     ناوچەی عەرەبی و ئاسیای بچوك: 6 گڕكانی تیادایە.
3.     ناوچەی قەڕنی ئەفریقی :
1.     هاوای:5 گڕكان
2.     دورگەكانی گالاباگۆس:3 گڕكان
3.     ئایسلەندا:27 گڕكان
4.     ئەفریقیای ناوەڕاست:5 گڕكان
5.     ئەفریقیای خۆرهەڵات:19 گڕكان
5.ناوچەی زەریای هندی:
1. ئالاسكا:20 گڕكان
كەنەدا:5 گڕكان
ئەمریكا:8 گڕكان
•     شێوەی گڕكانەكان :
1.     گڕكانی پاشماوە بەردیەكان
2.     گڕكانە گردۆڵكەییەكان
3.     گڕكانە چین چینەكان
•     پۆلێنكردنی گڕكانەكان: زاناكان گڕكانەكان دابەشدەكەن بۆ دوو جۆر:
1.     گڕكانە زیندوەكان: ئەوانەن كە ڕەنگە لە ئایندەدا بتەقنەوە.
2.     گڕكانە مردوەكان: ئەوانەن كە جارێكی تر بە هیچ شێوەیەك ناتەقنەوە.
بەشێوەیەكی گشتیش لە ناوچە گڕكانیەكاندا و لە ئەنجامی تەقینەوەی گڕكانەكاندا بوومەلەرزە دروست دەبێت لە ئەنجامی هەڵچوون و تەقینەوە و لەرینەوەی توخمە تواوەكانی گڕكانەكان.
•     تەقینەوە گڕكانیەكان:
زاناكان تەقینەوە گڕكانیەكان دابەشدەكەن بۆ 3 جۆر:
1.     تەقینەوەی هاوای: توخمە تواوەكان تەنك و شلن.
2.     تەقینەوەی سترۆمپولی: توخمە تواوەكان ئەستورترە لە جۆری هاوای.
3.     تەقینەوەی پلینی: توخمە تواوەكان زۆر ئەستورن.
•     پێشبینیكردنی ڕوودانی گڕكانەكان:
بەپێچەوانەی بوومەلەرزەوە دەتوانرێت پێشبینی تەقینەوەی گڕكانەكان بكرێت پێش ڕوودانی بەهۆی:
1.     بەرزبونەوەی پلەی گەرمای جێگەی گڕكانەكە.
2.     دەرچوونی گاز و هەڵمی ئاو.
3.     دروستبوونی هەوری تۆز و خۆڵ.
هەربۆیە دەكرێت كە ئامادەسازی بكرێت بۆ خۆپارێزی لە ڕێگەی:
1.     چۆڵكردنی ناوچەكە لە مرۆڤ و زیندەوەران.
2.     دروستكردن و دانانی دیواری ڕاگر و ڕێگریەكانی تر لەبەردەم هاتنە پێشی توخمە تواوە گڕكانیەكان.
•     ئاسەوارە زیانبەخشەكانی گڕكانەكان:
گڕكانەكان زیان نەك هەر بە ناوچەكەی خۆیان دەگەیەنن بەڵكو زیانەكانیان دەگاتە ناوچە دوورەكانیش لەخۆیان كە بریتین لە:
1.     لەناوبردنی مرۆڤەكان: گڕكانەكان بەشێوەیەكی گشتی لەناوبەرن،ئەوەتا گڕكانی كراكانۆ لە نێوان جاوا و سۆمەترەی ئەندەنوسیادا 36 هەزار كەسی كردۆتە قوربانی.
2.     وێرانكردنی ئاوەدانی: هەموو ئاوەدانیەك لە گوند و شارۆچكە و شارە گەورەكانیش دادەپۆشێت و لەناویان دەبات بەتەواوەتی وەك ئەوەی لە شاری بۆمبی ئیتالیا لەساڵی 1979دا ڕوویدا و شارەكەی بەتەواوەتی داپۆشی.
3.     گۆڕینی سیمای سروشت: گڕكانێك لە كۆلۆمبیا پێش 15 ملیۆن ساڵ لافاوێكی گڕكانی دروستكرد كە گردۆڵكەیەكی بازلی دروستكرد كە ڕووبەرەكەی 500 هەزار كم2 بوو. لە هندستانیش هەمان شت ڕوویداوە.
4.     تێكدانی كەشوهەوا: دەبێتە هۆی دابەزینی پلەی گەرمی ناوچەكە بەهۆی بەرگرتنی تیشكی ڕۆژ بەهۆی هەورە تۆز و خۆڵیەكەوە.
•     سوودی گڕكانەكان:
گڕكانەكان لە هەندێك كاتدا هەندێك سوودیان هەیە،بەڵام بەرامبەر زەرەر و زیانە مەترسیدار و گەورەكانیان سوودەكانی زۆر بچوكن  كە بریتین لە:
1.     توخمە گڕكانیەكان دەوڵەمەندن بە كانزاكان كە دەچنە بواری پیشەسازی و كشتوكاڵ وەك توخمەكانی پۆتاسیۆم و ئاسن و كبریت،هەروەها ئەو خاكەی كە دەوڵەمەندە بە پاشماوە گڕكانیەكان بە پیتترینی خاكن.
2.     ئەو كانیاوە گەرمانەی كە لە ئەنجامی گڕكانەوە دەتەقن سوودبەخشن بۆ تەندروستی و لایەنی پزیشكی و نەخۆشییەكانی پێست و ڕۆماتیزم.
3.     ئەو ئاو یان گازانەی كە لە گڕكانەكانەوە دەردەچن وەكو وزە دەتوانرێت بەكاربهێنرێن.
4.     دەرچە و دەمی گڕكانەكان دەبنە دەریاچەی ئاو كە تیرەكانیان دەگاتە 3كم یان دەبنە دەریاچە ترشەكان كە وەك سەرچاوەیەكی سروشتیان لێدێت.
5.     دروستكردنی گردۆڵكەكان.
6.     لە توخمە گرنگە دەرچوەكانی گڕكانەكان بریتیە لە توخمی كبریت.
•     بەناوبانگترین كارەساتە گڕكانیەكان:
1.     گڕكانی فیرۆڤ: لە بۆمبای هیركۆلانیۆم لە ساڵی 79 پ.ز و قوربانیەكانی 16000 كەس بوون.
2.     گڕكانی ئیتنا:  لە سەقلییە لە ساڵی 1169 و 15-20 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
3.     گڕكانی هیكلا : لە ئایسلەندا  لە ساڵی 1783 و 9 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
4.     گڕكانی باڕۆڵی: لە ئەندەنوسیا لەساڵی 1815 و 90هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
5.     گڕكانی كراكانۆ لە ئەندەنوسیا لە ساڵی 1883 و 40 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
6.     گڕكانی  مۆنت پیلییە: لە مارتینگ لە ساڵی 1902 و 40هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
7.     گڕكانی شاخی كیلۆد: لە جاوە لە ساڵی 1919 و 3 هەزار قوربانی لێكەوتۆتەوە.
•     گرنگی گڕكانەكان:
1.     زانینی پێكهاتەی بەشی ناوەوەی توێكڵی زەوی و بەشی دەرەوەش لە بەرگی زەوی.چونكە توخمە دەرچوەكان لە 450 كم وە دەردەچن.
2.     ئاماژەدەر و دەرخەری جێگەی فشارن لە بەرگی زەویدا.
3.     سەرچاوەی دروستبوونی هەندێك توخمی كانزایی بە سوودن.
4.     خۆڵەمێشی گڕكانەكان دەبنە هۆی بە پیتبوونی خاك.
5.     دەتوانرێت گەرمیەكەی بەكاربهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا.
•     هەندێك زانیاری هەمەجۆر و سەرنج ڕاكێش دەربارەی گڕكانەكان:
1.     گڕكانی تامۆمسیف لەساڵی 2013 دۆزرایەوە كە زاناكان  ڕایانگەیاند كە گەورەترینە لە جیهاندا و ڕەنگە لەهەموو كۆمەڵەی خۆریشدا هەر گەورەترین بێت.كە 60 جار گەورەترە لە گڕكانی مونالوا بەڕووبەری 120هەزار میلی چوارگۆشە كە بەهێندەی قەبارەی ولایەتی نیومەكسیكۆی ئەمریكا دەبێت.
2.     دوورترین ماوە كە پشكۆ و خۆڵەمێشی گڕكانی بڕیویانە گەیشتۆتە 70 كم كە گڕكانی لاكی بوە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئایسلەندا لە ساڵی 1873دا.
3.     گەورەترین تەقینەوەی گڕكانی لە 27/8/1883دا لە دورگەی كراكانۆ لە نێوان جاوا و سۆمەترەی ئەندەنوسیادا ڕوویداوە،كە 163 گوندی لەناوبرد و 40هەزار كەسی كردە قوربانی و پشكۆ ئاگرینەكانی بۆ بەرزایی 55كم هاویشتوە و ماوەی 10 ڕۆژی خایاندوە و تەپوتۆزەكەشی دووری 5330كم بڕیوە.
4.     فراوانترین دەمی گڕكانی بریتیە لە گڕكانی توبا لە دورگەی سۆمەترە كە ڕووبەرەكەی 1775كم2.
لەكۆتاییدا،گڕكانەكان دیاردەیەكی سروشتی توڕە و بێئامانن و لەدێر زەمانەوە ڕوویانداوە و سەرنجی مرۆڤی  بۆ خۆی ڕاكێشاوە و كاریگەری گەورەی كردۆتە سەر كرداری جیۆلۆجیا و پێشكەوتنی بەرگی زەوی و لەڕێگەی گڕكانیشەوە دەتوانرێت چەق و چاوگی بومەلەرزەكان دیاریبكرێن و لە ئێستادا زانستی گڕكانەكان بۆتە یەكێك لە لقە سەربەخۆكانی زانستی جیۆلۆجی  بەناوی Volcanology.
خۆشبەختانە لە كوردستاندا تائێستا گڕكان و تەقینەوەكانی ڕوویاننەداوە ، بەو هیوایەی هەموو مرۆڤایەتی و شارستانێتیە پێشكەوتوەكەشی سەلامەت و پارێزراوبن لە مەترسی و كاولكاریەكانی گڕكانەكان.

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس