دیاردەكانی بە بیابان بوون و ڕاماڵینی زەوی مردنێكی هێواش و بێدەنگی گۆی زەویە !

وتار/ 29/08/2021 2270 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

دیاردەكانی بە بیابان بوون و ڕاماڵینی زەوی مردنێكی هێواش و بێدەنگی گۆی زەویە !

نەوزادی موهەندیس
•     دیاردەی بەبیابان بوون دادەنرێت بە گرفتێكی جیهانی كە زۆرێك لە وڵاتان بەدەستیەوە دەناڵێنن لە ناوچە جیاوازەكانی جیهاندا.كە دەناسرێت بە كەمكردنی توانای زەوی بۆ بەرهەمهێنانی بایۆلۆجی،یان تێكچوونی ((لەدەستدانی))  بە پیتێتی زەوی بەرهەمهێنەرە بە تێكڕایی و وایلێدەكات كە دۆخێكی بیابانی پێببەخشێت. لەبەر ئەوە بەبیابان بوون دەبێتە هۆكاری نزمبونەوەی بەرهەمی ژیانی ڕووەكی.ئەمەش دەبێتە هۆی بڵاوبونەوەی وشكەساڵی و وشكبونەوە لە زۆرێك لەناوچەكانی وڵاتانی  جیهاندا.
•     پێناسە:
بەبیابان بوون بریتیە لە تێكچوونی زەوی لەو ناوچانەی كە وشكن یان نیمچە وشكن یان وشكن و نیمچە شێدارن.كە دەبێتە هۆی ونكردنی ژیانی ڕوەكی و هەمەجۆری زیندەگی،ئەمەش دەبێتە هۆكاری ونكردنی چینی سەرەوەی خاك و دواتریش ونكردنی توانای زەویە بۆ بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پشتیوانی ژیانی ئاژەڵی و مرۆڤیشە.
•     جۆرەكانی بەبیابان بوون :
جۆرەكانی بەبیابان بوون و ئاست و مەترسیەكانی لەناوچەیەكەوە دەگۆڕێت بۆ ناوچەیەكی تر بەپێی جیاوازی جۆری پەیوەندی لەنێوان ژینگەی سروشتی لەلایەك و مرۆڤیش لەلایەكی ترەوە.هەربۆیە چوار جۆری بە بیابان بوون هەیە بەپێی پۆلێنكردنی نەتەوە یەكگرتوەكان:
1.     بەبیابانبوونی سووك :بریتیە لە ڕوودانی لەناوچوون یان وێرانبونێكی زۆر سووك لە سەرپۆشی ڕوەكی و خاك،بەڵام كارناكاتە سەر توانای بایۆلۆجی ژینگە.
2.     بەبیابانبوونی مام ناوەنجی: بریتیە لە ڕوودانی لەناوچونێكی مامناوەنجی بۆ سەرپۆشی ڕووەكی و دروستبوونی گردۆڵكەی لمی بچووك یان قڵیشانی بچووك لەخاكدا و سوێربونیشی كە دەبنە هۆی كەمبونەوەی بەرهەم بەڕێژەی 10-15%.
3.     بەبیابانبوونی توند :بریتیە لە بڵاوبونەوەی پوش و گژوگیا و درەختیلەی نەویستراو لە لەوەڕگاكاندا لە جێگەی جۆرە ویستراوەكان،هەروەها بەهۆی زیادبوونی كاریگەری ڕووتاندنەوەوە كە كاردەكاتە سەر سەرپۆشی ڕوەكی و دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی بەرهەم بە ڕێژەی 50%.
4.     بەبیابانبوونی زۆر توند :بریتیە لە دروستبوونی بڕێكی گەورە لە گردۆڵكەی لمینی ڕووت و چالاك لەگەڵ دروستبوونی قڵیشانی زۆر و شیو ودۆڵ،و خاكەكەش بەر سوێربونێكی زیانبەخش دەكەوێت.ئەم جۆرە لە بیابانبوون بەمەترسیدار ترین دادەنرێت بەهۆی كاریگەرە گەورە و خراپەكانیەوە لەسەر توانای بایۆلۆجی ژینگە.
•     هۆكارەكانی بەبیابان بوون
سەرەڕای كاریگەریەكانی كەش وهەوا لەسەر بەبیابانبوون ئەوا گەلێك هۆكاری مرۆڤی و دەستكردیش كاردەكەنە سەر بەبیابانبوون لەوانە:
1.     بەكارهێنانی بێسنوور و زیاد لە پێویست و نەگوجاوی زەوی كە دەبنە هۆی لێچوون یان داڕمان و ونكردنی خاك.
2.     لابردن و بڕینەوە و ئاگرتێبەردانی دارستانەكان كە دەبنە هۆكاری لاوازبوونی خۆڕاگری خاك.
3.     شێوازی ئاودێری خراپ سەرەڕای وشكبونەوە.
4.     لەوەڕاندنی بێویژدانانەی لەوەڕگاكان.
•     بەبیابانبوون بەهۆی گۆڕانی كەشوهەواوە ڕوودەدات وەك :
1.     بەرزبونەوەی پلەی گەرما و كەمی بارانبارین یان نەبارینی كە دەبێتە هۆی وشكبونەوە و بوونە هەڵم و كۆبونەوەی خوێكان.
2.     لافاو دەبێتە هۆی ڕاماڵینی خاك و دارودرەختەكان هەڵدەكێشێت كە بە پیتی زەوی ناهێڵێت.
3.     جوڵەی گردۆڵكە لمیەكان كە دەبێتە هۆی داپۆشینی كشتوكاڵ و گژوگیا بەكاریگەری ڕەشەباوە.
4.     دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی.
5.     ئەو كشتوكاڵانەی كە پشت دەبەستنە سەر ئاوی بارانبارین بۆ ئاودێری.
6.     پشتبەستن لەسەر ئاوی بیرەكان بۆ ئاودێری چونكە ئاوی ئەو بیرانە بەتێپەڕبوونی كات ڕێژەی خوێكانیان بەرزدەبێتەوە و دەبنە هۆی سوێربوونی خاك و بەبیابانبوون.
7.     ڕەشەبا كە دەبێتە هۆی خێراتربوونی وشكبونەوەی ڕوەكەكان و بەتایبەتی ئەگەر درێژەی كێشا.
•     جا لێرەدا دوو هۆكار لەهەموان زیاتر دەبنە هۆكاری دروستبوونی دیاردەی بەبیابانبوون و كاریگەری گەورەیان هەیە كە بریتین لە لافاو یان بارانی بەخوڕ و ڕەشەبا چونكە دەبنە هۆی ڕاماڵینی خاك،كە ژینگەی سروشتیە بۆ ڕوەك و ئاژەڵەكان،چونكە دروستبوونی خاكێك بە ئەستووری 18 سم پێویستی بە 1400-7000 ساڵ هەیە.

•     لەنمونەكانی بەبیابان بوون :
1.     دیاردەی بەبیابانبوون لە چین: بەهۆی گێژەڵوكەی لمی و خۆڵیەوە ڕوودەدات،كە بەتوندترینیان لە مێژوودا دادەنرێت كە لە باكووری ئەو وڵاتە كەڕوویداوە،بەشێوەیەك كە هەڕەشەی لەناوبردنی تەواوی گوندێك دەكات و هەر ساڵێك 20 مەتر بیابانبوون  لە گوندەكە نزیك دەبێتەوە.ئەمەش بەهۆی بڕینەوەی دارستانەكان و لەوەڕاندنی بێویژدانانەوە بوە.
لە ئێستادا دیاردەی بە بیابانبوون لە چین زۆر بڵاوبۆتەوە بەشێوەیەك بۆ هەر مانگێك 200كم زیاد دەكات.
2.     دیاردەی بەبیابانبوون هەڕەشە لە تەواوی جیهان دەكات و بەتایبەتیش كیشوەری ئەفریقیا،لەبەرئەوە نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ دژایەتی  و بەرەنگاربونەوەی ئەو دیاردەیە ڕۆژی 17/6ی هەموو ساڵێكی دیاریكردوە بۆ ڕۆژی جیهانی بەگژداچوونەوەی بەبیابانبوون و وشكە ساڵی.
•     ئامارەكانی بەبیابانبوون:
1.     لەسەر ئاستی جیهان:
•     30% ڕووبەری زەوی هەڕەشەی بەبیابانبوونی لەسەرە كە كاریگەری دەكاتە سەر 1 ملیار كەس لە جیهاندا.
•     1/3 ی زەویە وشكەكانی جیهان بەپراكتیكی زیاد لە 25% توانای بەرهەمهێنانی لەدەستداوە.
•     ساڵانە جیهان 10 ملیۆن هێكتار زەوی لەدەستدەدات بەهۆی بەبیابانبوونەوە (1هێكتار=10هەزار مەتر دووجا).
•     تەنها لەساڵی 1988دا 10 ملیۆن ئاوارەی ژینگە هەبووە.
•     بەبیابانبوون ساڵانە 42 ملیار دۆلار زیان بە جیهان دەگەیەنێت.لەكاتێكدا نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاندوە كە بەگژداچونەوەی بەبیابانبوون لە خۆپارێزی و چاككردنی زەوی و دووبارە ئامادەكردنەوەی زەوی تەنها نیوەی ئەو تێچوەی تێدەچێت كە بریتیە لە 10-22.4 ملیار دۆلار ساڵانە.
2.     لەسەر ئاستی كیشوەری ئەفریقیا:
•     32% لە زەوی وشكی جیهان دەكەوێتە كیشوەری ئەفریقیاوە.
•     73% ئەو زەویانەی بۆ كشتوكاڵ بەكاردێن توشی ڕووتانەوە و داخوران بوون.
•     لەهەندێك ناوچەی كیشوەری ئەفریقیادا ساڵانە هەر 1 هێكتار زەوی بڕی 50 تەن لە خاك وندەكات.ئەمەش یەكسانە بە بڕی 20ملیار تەن نایترۆجین و2ملیار تەن فسفۆڕ و 41 ملیار تەن پۆتاسیۆم.
•     ئەو ناوچانەی كە بەزۆری توشی بەبیابانبوون بونەتەوە كەوتونەتە وڵاتانی : سیرالیۆن ولیبریا وغینیا و نەیجیریاو زائیر و ئەفریقیای ناوەڕاست و ئەسیوبیا و مۆریتانیا و نەیجەر و سودان و صۆمالەوە.
3.     لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی:
•     ڕووبەری 9.7 ملیۆن كم2 لە كۆی ڕووبەری زەوی وڵاتانی عەرەبی دادەپۆشێت كە یەكسانە بە ڕێژەی 68%.
•     90ملیۆن كەس هەژاری و وشكە ساڵی هەڕەشەیان لێدەكات.
•     500ملیۆن هێكتار زەوی كشتوكاڵی بونەتە بیابان.
•     دیاردەی ڕاماڵینی خاك
دیاردەی ڕاماڵینی خاك وەكو  هەموو دیاردە سروشتیەكانی تر میژوویەكی دێرینی هەیە و لە دێرزەمانەوە ڕوویداوە،بەڵام لەم سەردەمەی ئێستادا بەهۆی زیادبوونی چالاكیەكانی مرۆڤ و هەڵسوكەوتە نالێپرسراوێتێكەیەوە بەرامبەر بە ژینگە ئەم دیاردەیە زیادیكردوە،بەشێوەیەك بڕی ئەو خاكەی كە بەكاریگەری ڕاماڵین لەجیهاندا لەدەستچوە لە 100ساڵی ڕابووردوودا یەكسانە بە 23% لە كۆی زەوی كشتوكاڵی بەپیت.
لەو چالاكیانەی مرۆڤ كە كە بە نەشارەزایی و ناشیانە كاریكردوە بریتین لە:
1.لابردنی چینی داپۆشەری ڕوەكی سروشتی.
2. لەوەڕاندنی بێویژدانانە لەكاتی وشكە ساڵیدا.
3. مامەڵەی ناتەندروست لەگەڵ خاكدا وەك كێڵان لەكاتی وشكەساڵیدا.
•     جۆرەكانی ڕاماڵینی خاك:
1.     ڕاماڵینی ڕەشەبایی : كە خۆی دەبینێتەوە لەدیاردەی خۆڵبارین و تەپوتۆز لەهەر كات و وەرزێكی ساڵدا و بەپێی توندی ڕەشەباكەش دەگۆڕێت.و كاریگەری گەورەشی لەسەر ئەو ناوچانە دەبێت كە چینی داپۆشەری خاكیان تێكچووە و بە تایبەتیش ئەگەر خێرایی ڕەشەبا لە 15-20كم/چركە زیاتر بوو.
2.     ڕاماڵینی ئاویی :دروستدەبێت بەهۆی لافاوی ئاوی سەر ڕووی زەوی یان لە ئەنجامی بەركەوتنی دڵۆپی باران بەخاك و كاریگەرییەكەشی گەورە دەبێت هەركاتێك بارانی بە خوڕ زیاتر بێت كە خاك ناتوانێت هەڵیبمژێت و لەبەر ئەوە لافاوی ڕاماڵەر دروست دەبێت.
•     چۆن ڕێگری لە ڕاماڵینی زەوی و بەبیابانبوون بكرێت:
1.     ڕووپێوێكی ژینگەیی ئەنجامبدرێت بۆ دیاریكردنی ئەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی تێكچوونی سیستەمی ژینگەیی.
2.     جێگیركردنی گردۆڵكە لمیەكان،بەهۆی:
أ‌-     دانانی دیواری ڕێگر وەك بەربەست لەبەردەم هاتنەپێشی لمەكە.
ب‌-    دانانی هێواشكەرەوە یان خاوكەرەوەی بچوكی ڕەشەبا.
ج- داپۆشینی گردۆڵەكە لمیەكان بە:
•     توخمی ڕوەكە مردوەكان.
•     بەروبومە نەوتی و كیمیاوی یان مەتاتیەكان.
•     ڕواندنی دارودرەختی گونجاو لە ناوەڕاستی گردۆڵەكە لمیەكاندا.
3.     پارێزگاریكردنی لەوەڕگا سروشتیەكان و گەشەپێدانی سەرپۆشی ڕوەكی سروشتی.
4.     ڕاوەستاندنی فراوانبوونی كشتوكاڵی دێمی لەسەر حسابی لەوەڕگا سروشتیەكان.
5.     بەكارهێنانی لافاو  بۆ كشتوكاڵكردن.
6.     بڕینی دارودرەخت بۆ بەكارهێنانیان وەك سەرچاوەی وزە.
7.     هاوسەنگكردنی كشتوكاڵی دێمی و بەسەرداچوونەوەی هۆكارەكانی ئاودێری.
8.     چاندنی وشك : كە بریتیە لە ڕواندنی ئەو دارانەی كە پێویستیان بە ئاوی كەم هەیە و بەرگری زۆریان هەیە دژ بە وشكبونەوە.
9.     باشكردنی پەیكەر و ژێرخانی خاك بە زیادكردنی توخمە ئۆرگانیەكان.
10.    نەهێشتنی لاری ((مەیلانی))زەوی بەدروستكردنی شێوە قادرمەیی چین چین.
11.    كێڵانی زەوی لەیەكەم وەرزی بارانباریندا.
12.    دروستكردنی گۆم و دەریاچەی بچوك لە دۆڵەكاندا بۆ ڕاوەستانی ڕۆیشتنی ئاو.
13.    دروستكردنی بەنداوەكان بۆ كەمكردنەوەی هێزی لافاوەكان.
14.    پارێزگاریكردن لە سەرپۆشی ڕووەكی و دووركەوتنەوە لە لەوەڕاندنی بێویژدانانە و توند.
لەكۆتایدا،هەردوو دیاردەی بەبیابانبوون و ڕاماڵینی زەوی دوو دیاردەی مەترسیدار و هەڕەشە ئامێزن و كاریگەری خراپی گەورە دەكەنە سەر زەوی و خاكە بەپیتە كشتوكاڵیەكان بە هۆكاری ڕەشەبای توند و ئاو و لافاوە ڕاماڵەرەكانەوە،بۆیە گرنگە كە كاری پێویست ئەنجامبدرێت و پلانی پێشوەختەش ئامادەبێت لە وەرزەكانی زستان و ساڵانی وشكە ساڵی و كەمبارانیدا بۆ ڕێگەگرتن لەو دیاردانە.
لەكوردستانیشدا هەردوو دیاردەكە بونیان هەیە و بوشنەتە مەترسی بۆ ئایندەی ژیان و گوزەرانی مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕووەكەكان و لەوەڕگاكانیش،هەربۆیە عێراق و هەرێمی كوردستانیش دەكەونە چوارچێوەی ئەو ناوچانەی وڵاتانی عەرەبیەوە كە دیاردەكانی بەبیابانبوون و ڕاماڵینی زەوی كاریگەریان هەیە لەسەریان و بەكردارەكیش لە ناوچەی گەرمیاندا دیاردەی بەبیابانبوون لە ناوچەكانی كفری و دووزخورماتوو و ..هتد دەستیانپێكردوە و لەناوچە شاخاویەكانیشدا ڕاماڵینی زەوی بەهۆكاری بارانی بەخوڕ و لافاوەوە كاریگەری خراپیان داناوە. بۆیە ئەركی حكومەتی هەرێمە كە پلانی پێشوەختە و ئامادەسازی تەواوی هەبێت بۆ ڕووبەڕووبونەوە و بەگژداچونەوەی ئەو دیاردانە بۆ دڵنیابون و زامنكردنی ئایندەیەكی گەشتر و ڕوونتر بۆ نەوەكانی داهاتوو.

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس