كێشمه‌كێشمى ئاسایشى خۆراك له كوردستان و چۆنیه‌تى چاره‌سه‌ركردنى
وتار/
13/06/2020
646 جار بینراوە
عبدالمطلب رفعت سرحت
كێشمه‌كێشمى ئاسایشى
خۆراك له كوردستان و چۆنیه‌تى چاره‌سه‌ركردنى
عبدالمطلب رفعت
سرحت
چه‌مكى ئاسایشى خۆراك
ئاماژه‌یه بۆ دابینكردنى خۆراك بۆ دانیشتوانى شوێنێكى جۆگرافى دیاریكراو به مه‌به‌ستى
ده‌ربازبون له مه‌ترسی برسێتى. رێكخراوى خۆراك وكشتوكاڵ (FAO) پێناسه‌ى ئاسایشى خۆراك ده‌كات به دابینكردنى
خۆراكى ته‌ندروست وبه كۆاڵێتیه‌كى به‌رز وبه شێوه‌یه‌كى به‌رده‌وام بۆ هه‌مو تاكێك
له گۆمه‌ڵگادا بۆ ئه‌وه‌ى به شێوه‌یه‌كى ته‌ندروست بژین[1]. ئه‌م چه‌مكه ئاماژه‌یه‌كه
بۆ ڕاده‌ى تواناى وڵات له دابینكردنى خۆراك وشتومه‌كه كشتوكاڵیه‌كان له ناوه‌وه‌ى
وڵات بۆ هه‌مو دانیشتوان یا هاورده كردنى ئه‌و شتومه‌كانه كه له ناوخۆدا رێژه‌ى
به‌رهه‌مهێنانیان كه‌مه به مه‌به‌ستى پڕكردنه‌وه‌ى پێویستییه ناوخۆییه‌كان به
شێوه‌یه‌ك كه هه‌مو تاكێك تواناى كڕینى ئه‌و شتومه‌كانه‌ى هه‌بێت. واتا ته‌نها مه‌به‌ستى
دابین كردنى خۆراك نییه به‌ڵكو توانى كڕینیش (Purchasing power)
[2] هۆكارێكه بۆ به‌ده‌ستهێنانى
ئاسایشى خۆراك. وئه‌م چه‌مكه وه‌كو ستانده‌رێك یا پێوه‌رێك به كارده‌هێنرێت بۆ
نه‌هێشتنى مه‌ترسی كه‌مى خۆراك یا نه‌مانى خۆراك (برسێتى) له ئاینده‌دا به هۆى
وشكى, وشكه ساڵى, جه‌نگ, یا هه‌ر گرفتێكى مرۆیى یا سروشتى كه ده‌بێته هۆى كه‌مبونه‌وه‌ى
خۆراك. له‌م نوسینه‌دا هه‌مو ئامرازه‌كانى به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك, ئاسته‌گه‌كانى
به‌رده‌م به‌ده‌ستهێنانى, وچاره‌سه‌رى هه‌مو كێشه‌و گرفته كشتوكاڵیه‌كان (كه له
ئه‌نجامدا كاریگه‌رى خراپى له سه‌ر ئاسایشى خۆراك دروستكردوه) له هه‌رێمى
كوردستان به وردى رونده‌كرێته‌وه به مه‌به‌ستى گرنگیدان به‌م پرسه له لایه‌ن
حكومه‌ته‌وه وده‌ربازبون له گرفته ئابورییه‌كان.
ڕه‌هه‌نده‌كانى
ئاسایشى خۆراك
1- ڕه‌هه‌ندى
ئه‌خلاقی: له به‌ر ئه‌وه‌ى خۆراك پێداویستیه‌كى سه‌ره‌كییه له ژیانى مرۆڤ بۆیه
پێویسته له ئه‌وله‌ویه‌تى حكومه‌ت ولایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان بێت, وده‌بێت سه‌رچاوه‌كانى
خۆراك پارێزراو بێت به شێوه‌یه‌ك كاریگه‌رى خراپى نه‌بێت له سه‌ر ژیان تاكه‌كان
له ئاینده‌دا. ومافى هه‌مو تاكێكه خۆراكى ده‌ستكه‌وێت به بێ جیاوازى سیاسی, ئاینى,
كۆمه‌ڵایه‌تى.. وهتد. و دوركه‌وتنه‌وه له پشت به‌ستنى خۆراكى (Food dependency), مۆنۆپۆڵنه‌كردنى
بازار وفێڵنه‌كردن, چاودێریكردن بازار, كاراكردنى یاسای (پاراستنی به‌رهه‌مهێنه‌ر/حمایه
المنتج) به شێوه‌ى كردارى.
2- ڕه‌هه‌ندى
كۆمه‌ڵایه‌تى: پاراستنى كۆمه‌ڵگاوه له رێى دابینكردنى خۆراك بۆ هه‌مو تاكێك. وكۆنترۆڵكردنى
رێژه‌ى دانیشتوان به شێوه‌ى زانستى كه بگونجێت له گه‌ڵ تواناى ئابورى وڵات.
3- ڕه‌هه‌ندى
ئابورى: واتا پاراستنى ئابورى وڵات له رێى دابینكردنى ئاسایشى خۆراكه‌وه بۆ وڵات
له رێى پاراستنى سه‌رچاوه سروشتیه‌كانى وڵات وه‌كو ئاو, نه‌وه‌ت... وهتد. و ده‌بێت
هه‌مو سه‌رچاوه سروشتیه‌كان له خزمه‌ت ئاسایشى خۆراكى وڵاتدا ببێت. وپێویسته یاساى
كارا هه‌بێت كه تایبه‌ت بێت به هاورده‌كرن وهه‌نارده‌كرن به شێوه‌یه‌ك له خزمه‌تى
هه‌مو تاكێك بێت.
4- ڕه‌هه‌ندى
سیاسی: هه‌ر وڵاتێك ئاسایشى خۆراكى فه‌راهه‌م نه‌بێت ئه‌وه ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى
وسیاسیى له ژێر هه‌ڕه‌شه‌دا ده‌بێت[3].
ئاسایشى خۆراك به
گشتى سێ ئامانجى سه‌ره‌كى هه‌یه:
1- به‌رده‌ستبون
یا دابینكراو (Availability): واتا بونى خۆراك به ڕێژه‌یه‌ك كه پێداویستیه‌كانى
هه‌مو تاكێك دابین بكات له چوار چێوه‌ى خه‌زنى ستراتیژى.
2- دڵنیایى (Food safety): واتا
خۆراكه‌كان وشتومه‌كه كشتوكاڵیه‌كان ده‌بێت دڵنیایى له سه‌ربێت له ڕوى ته‌ندروستى
وماوه‌ى به‌سه‌رچونى. ئه‌م خاڵه‌یان به تایبه‌تى جێى پرسیاره وجێى گومانیشه له
كوردستاندا به هۆى ده‌روازه سنوریه‌كانه‌وه كه تێبینى یه‌جگار زۆریان له سه‌ره.
هه‌روه‌ها ئه‌و شتومه‌ك وخۆراكانه‌ى كه له نێو هه‌رێم به‌رهه‌م ده‌هێنرێت به هه‌ممان
شێوه به تایبه‌تى شتومه‌كه كشتوكاڵیه‌كان. كه زۆر جار بۆ چاره‌سه‌ركردنى نه‌خۆشیه
كشتوكاڵیه‌كان چه‌ندین جۆر له مادده‌ى قركه‌ر به‌كارده‌هێنرێت. ئه‌م جۆره
ماددانه پێویسته دواى به‌كارهێنانى بۆ ماوه‌یه‌كى دیاریكراو به‌رهه‌مه‌كه نه‌خرێته
بازاڕه‌وه كه پێى ده‌گوترێت ماوه‌ى دڵنیابون (Safety Period) ومه‌به‌ست لێى پاراستنى مرۆڤه. وله به‌ر
ئه‌وه‌ى كه رێنمایى كشتوكاڵى له كوردستاندا زۆر لاوازه‌و هیچ چاودێریه‌ك نییه
له لایه‌ن وه‌زاره‌تى كشتوكاڵه‌وه له سه‌ر خاوه‌ن كیڵگه‌كان بۆیه وله به‌ر ئه‌و
دو هۆكاره, شتێك نییه له كوردستان به ناوى دڵنیایى (Food safety).
3- ده‌بێت
مادده خۆراكیه‌كان به ئاسانى (Accessibility) ده‌ستى هه‌مو تاكێك بكه‌وێت به هه‌ژارو كه‌مده‌رامه‌ته‌كانیشه‌وه[2].
به‌رقه‌راربونى ئه‌و
سێ خاڵه‌ى سه‌ره‌وه به بێ بونى یا سه‌رهه‌ڵدانى هیچ گۆڕانكاریه‌ك هۆكارێكن بۆ به‌ده‌ستهێنانى
ئاسایشى خۆراك.ئاسایشى خۆراك به‌نده به ئاسایشى ئاوه‌وه, بۆیه گه‌وره‌ترین مه‌ترسی
له سه‌ر ئاسایشى خۆراك نه‌بون یا كه‌مبونه‌وه‌ى ئاوه. ومه‌ترسیه‌كانى تر كه
ئاسایشى خۆراك ده‌خه‌نه مه‌ترسیه‌وه بریتین له: (فه‌رامۆشكردنى زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان,
گۆڕانكارییه‌كانى كه‌ش وهه‌وا, بڵاوبونه‌وه‌ى نه‌خۆشییه كشتوكاڵیه‌كان, زیادبونى
ژماره‌ى دانیشتوان و بڵاوبونه‌وه‌ى گه‌نده‌ڵى وسته‌م له كۆمه‌ڵگادا). هه‌روه‌ها كۆچكردن
له لادێه‌وه بۆ شار ده‌بێته هۆى زیادبونى به‌كارهێنانى خۆراك وكێبڕكێ له سه‌ر
هه‌لى كار له نێو شاره‌كان.
ئاسته‌كانى ئایشى خۆراك
به شێوه‌یه‌كى
گشتى سێ ئاست له ئایشى خۆراك هه‌یه كه پێكهاتوه له:
1- ئاسایشى
خۆراكى ڕه‌ها: واتا وڵات تواناى دابین كردنى خۆراكى هه‌یه له ناوخۆى وڵاته‌وه
به رێژه‌یه‌ك یه‌كسان بێت یا زیاتر بێت له پێداویستیه‌كانى دانیشتوانى. وئه‌مه‌یان
ئاماژه‌یه بۆ چه‌مكى خۆبه‌سبون (الاكتفا‌و الژاتی) وله‌م ئاسته وڵات تواناى هه‌نارده‌كردنى
خۆراكى ده‌بێت بۆ ده‌ره‌وه‌ى وڵات.
2- ئاسایشى
خۆراكى ڕێژه‌یى: واتا وڵات تواناى به‌رهه‌مهێنان ودابینكردنى چه‌ند جۆرێ خۆراك
وشتومه‌كى كشتوكاڵی هه‌یه له ناوخۆى وڵات. وئه‌و جۆره‌كانى تر به رێژه‌ى كه‌متر
له پێداویستیه‌كانى دانیشتوانى تواناى به‌رهه‌مهێنانى هه‌یه بۆیه هاورده‌ى ئه‌و
شتومه‌كانه ده‌كات وپێداویستیه‌كانى ناوخۆى پێ پڕ ده‌كاته‌وه به شێوه‌یه‌ك نرخیان
هاوسه‌نگ بێت له گه‌ڵ نرخى به‌رهه‌مه ناوخۆییه‌كان[2].
3- نه‌بونى
ئاسایشى خۆراك: كاتى حكومه‌ت خاوه‌ن هیچ ژێرخانێكى كشتوكاڵى نییه یا ژێرخانى
كشتوكاڵى پێویستى هه‌یه به‌ڵام هیچ پلانێكى نییه بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك
وهه‌مو پێداویستیه‌كانى به ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك فه‌رامۆش ده‌كات, وڵات ده‌بێته
قوربانى بێ پلانى وبێ به‌رنامه‌یى وبه ناچارى ویا به به‌رنامه وڵات به‌ره‌و پشت
به‌ستنى خۆراكى (Food dependency) ده‌به‌ن[4]. ودو جۆر له نه‌بونى ئاسایشى خۆراك
هه‌یه كه ئه‌وانیش (درێژخایه‌ن و كاتى).
ئه‌گه‌ر بیرێكى ورد
له‌و سێ ئاسته بكه‌ینه‌وه‌و هه‌رێمى كوردستان له ته‌رازوى ئه‌و ئاستانه دابنێین
ئه‌وا بێ گومان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه كوردستان له بنه‌ڕه‌تدا شتێكى تێدا به‌دى
ناكرێت به ناو ئاسایشى خۆراك وله ئاستى سێهه‌مدایه (نه‌بونى ئاسایشى خۆراك). ئه‌وه‌ى
هه‌یه, كوردستان ته‌نها بازاڕێكى گه‌وره‌یه بۆ ساغكردنه‌وه‌ى شتومه‌ككه‌كان وهیچى
تر.
وئه‌وه‌ى له
كوردستاندا به‌دى ده‌كرێت ته‌نها پشت به‌ستنى خۆراكییه (Food dependency) واتا پشت به‌ستن به هه‌ندێك وڵات بۆ دابینكردنى
خۆراك له به‌رانبه‌ر كۆنترۆڵكردنى سامان وئاسایشى وڵات له پێناو به‌رژه‌وه‌ندى
تاكه كه‌سی بۆ چه‌ند كه‌س وبنه‌ماڵه‌یه‌ك. له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م جۆره پشت به‌ستنه
زیاتر له‌و وڵاتانه ده‌بێت كه گرفتى كه‌م ئاوى ونه‌بونى زه‌وى كشتوكاڵى پێویستیان
هه‌یه به‌ڵام له كوردستاندا له گه‌ڵ بونى ئاو زه‌وى كشتوكاڵى به پیت به‌داخه‌وه
ئه‌و جۆره پشت به‌ستنه هه‌یه ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كه بۆ نه‌بونى سه‌روه‌رى ڕاسته‌قینه
وبۆ به‌رژه‌وه‌ندى تاكه كه‌سی كه حوكمى هه‌رێم ده‌كات.
رێژه‌ى پشت به‌ستنى
خۆراكى له عیراق (به كوردستانه‌وه) له پله‌ى پێنجه‌مدایه له سه‌ر ئاستى جیهان
و به رێژه‌ى (81,5%) كه دواى هه‌ردو وڵاتى كوه‌یت (93,5%) ولوبنان (82,5%) دێت.
گرنگترین هۆكاره‌كانى
پشت به‌ستنى خۆراكى له هه‌ر وڵاتێكدا بریتییه له: (لاوازى له ئاستى بژێوى هاوڵاتیان,
بێ كارى, سود وه‌رنه‌گرتن له تواناى به‌رهه‌مهێنان (Production
capacity) [5] وسه‌رچاوه مرۆییه‌كان,
گرنگى دان به سوپا وپڕچه‌ككردن, پشتگوێ خستنى پشپۆران وكه‌سانى به توانا له
بوارى كشتوكاڵ وئاودێرى, كۆچكردنى گه‌نجه‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌ى وڵات, كۆنترۆڵ كردنى
ئابورى وڵات له لایه‌ن چه‌ند بنه‌ماڵه‌یه‌كه‌وه‌و مۆنۆپۆڵكردن
"پاوانكردن"ى بازار ). ئه‌و هۆكارانه‌ش زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى له هه‌رێمى
كوردستاندا به‌دى ده‌كرێن.
به‌ده‌ستهێنانى
ئاسایشى خۆراك پێویستى به چه‌ند ئامرازێكى سه‌ره‌كى ودیاریكراو هه‌یه كه له
كوردستاندا ئه‌م هه‌مو ئامرازانه به شێوه‌یه‌كى نازانستى به‌كارهێنراون وه‌كو:
1- بونى
سه‌رچاوه‌ى ئاو: ئه‌مه‌یان له كوردستاندا هه‌یه سه‌ره‌ڕاى گرفته‌كانى پیسبون وكه‌مبونه‌وه‌ى
رێژه‌كه‌ى به هۆى دروستكردنى به‌نداو له سه‌ر ڕه‌یڕه‌وه ئاوییه‌كان له وڵاتانى
دراوسێ. به‌ڵام گرفتى گه‌وره‌ى ئه‌م بواره به‌رێوه‌بردنیه‌تى, چونكه له كوردستاندا
به شێوه‌یه‌كى هه‌ڕه‌مه‌كى وبه شێوه‌یه‌كى نا زانستى سه‌رچاوه‌كانى ئاو به‌ڕێوه‌ده‌برێن.
له گه‌ڵ بونى ئه‌م مه‌رجه سه‌ره‌كییه و كاركردن بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك
تا ڕاده‌یه‌كى زۆر چاره‌سه‌ر ده‌بێت وده‌كرێت كه‌رتى كشتوكاڵ به ئاستى یه‌كه‌م
وسه‌ره‌كى پشتى پێ ببه‌سترێت له بونیاتنانى ئابورى هه‌رێم.
2- بونى
زه‌وى كشتوكاڵى گه‌نجاو وله‌وه‌ڕگا ودارستان: ئه‌مه‌یان دوه‌م مه‌رجى سه‌ره‌كییه,
وكوردستان له‌م ڕوه‌وه خاوه‌ن زه‌وییه‌كى كشتوكاڵى فراوان وتا ڕاده‌یه‌كى باش به
پیته وئه‌توانرێت گرفته‌كانى ئابورى وڵات واڵا بنێین وئه‌م هه‌رێمه له ماوه‌ى
چه‌ند ساڵێكى كه‌مدا ده‌ربازبكه‌ین له‌م قه‌یرانه قوڵه. به‌ڵام ئه‌وه‌ى له
كوردستاندا هه‌یه زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان به شێوه‌یه‌كى نازانستى به‌كارده‌هێنرێت
وهه‌وڵى سنورداركردنى دراوه به مه‌به‌ستى گۆرێنى ڕه‌گه‌زى په‌نتاییه‌كى زۆر له
هه‌مو ناوچه‌كانى كوردستان له ڕه‌گه‌زى كشتوكاڵیه‌وه بۆ بازرگانى یا نیشته‌جێبون
كه به‌رژه‌وه‌ندى تاكه‌كه‌سی تێدایه.
3- بونى
ژینگه‌یه‌كى گونجاو: ژینگه‌ى كوردستان سه‌ره‌ڕاى تێكچونى به هۆى خراپ به‌كارهێنانى
سه‌رچاوه سروشتیه‌كان به‌ڵام ژینگه‌و كه‌ش وهه‌واى هه‌مو ناوچه‌كانى كوردستان
گونجاوه بۆ چاندن وبه‌رهه‌مهێنانى زۆربه‌ى به‌روبومه‌كان به تایبه‌تى به‌روبومه
ستراتیژیه‌كان. وكوردستان تواناى پڕكردنه‌وه‌ى پێداویسییه ناوخۆییه‌كانى ده‌بێت
وئه‌توانێ بگاته ئاستى (خۆبه‌س بون) له زۆربه‌ى به‌روبومه‌كان وتا ڕاده‌یه‌كى
باش ده‌توانێت هه‌ندێ له به‌رهه‌مه‌كان هه‌نارده‌ى ده‌ره‌وه بكات.
4- بونى
سه‌رچاوه‌ى مرۆیى وكه‌رتى تایبه‌ت: ئه‌م خاڵه‌ش به هه‌ممان شێوه‌ى خاڵه‌كانى پێشو
گرفتى گه‌وره‌ى تێدا نییه جگه له نه‌بونى نییه‌تێكى ڕاسته‌قینه بۆ هه‌ستانه‌وه
به كه‌رتى كشتوكاڵ. دیاره كوردستان خاوه‌ن سه‌رچاوه‌ى مرۆیى وهێزى كاره, وچه‌ندین
نه‌وه له كوردستاندا هه‌ن كه چاوه‌ڕوانى هه‌لى كار ودامه‌زراندنن. ئه‌مانه ئه‌توانرێ
له كه‌رتى كشتوكاڵدا بخرێنه كاره‌وه و ده‌توانرێ ئه‌م كه‌رته ببوژێنرێته‌وه
وبارى قورسى حكومه‌ت كه‌مبكرێته‌وه‌و كه‌رتى تایبه‌ت له بوارى كشتوكاڵدا زیاتر په‌ره‌ى
پێبدرێت به‌ڵام به مه‌رجێ كه‌رتى تایبه‌ت قۆڕخنه‌كرێت له لایه‌ن به‌رپرسانى ئه‌م
هه‌رێمه‌وه كه ته‌نها بیر له به‌رژه‌وه‌ندییه ته‌سكه‌كانى خۆیان بكه‌نه‌وه.
5- بونى
سامانى ئاژه‌ڵى یا سامانى ماسی: گرنگیدان به سامانى ئاژه‌ڵى وسامانى ماسی كه به‌شێكى
یه‌جگار گرنگن له كه‌رتى كشتوكاڵ وده‌توانرێت ئابورى هه‌رێم له رێگه‌ى ئه‌م
سامانه‌وه پێشبخرێت وچیدى پشت نه‌به‌ستین به هاورده‌كردنى ئاژه‌ڵ وماسی له ده‌ره‌وه‌ى
وڵاته‌وه.
بۆیه لێره‌دا بۆمان
ڕونده‌بێته‌وه كه كوردستان خاوه‌ن ژێرخانێكى گونجاوه بۆ بوژانه‌وه‌ى كه‌رتى
كشتوكاڵ وفه‌راهه‌مكردنى ئاسایشى خۆراك, له به‌رانبه‌ردا له هه‌رێمى كوردستان چه‌ند
خاڵێك هه‌یه لێره‌دا وه‌كو ئاسته‌نگه‌كانى به‌رده‌م به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك
ده‌ستیشانمان كردوه ئه‌وانیش بریتین له:
1-نه‌بونى
سه‌روه‌رى: سه‌روه‌رى په‌یوه‌سته به ئاسایشى ئاو وئاسایشى خۆراكه‌وه. نه‌بونى
سه‌روه‌رى واتا نه‌بونى توانا له پاریزگاریكردن له ئاسایشى ئاو و ئاسایشى خۆراك
و سه‌رچاوه سروشتیه‌كان. سه‌رچاوه سروشتى وكشتوكاڵی وئابوریه‌كان له هه‌ر وڵاتێكدا
به ژێرخانى ستراتیژى هه‌میشه‌یى وداهاتوى وڵات داده‌نرێن, ومافى ته‌واوى هه‌مو نه‌وه‌كانیه‌تى
به نه‌وه‌ى داهاتوشه‌وه. وسه‌روه‌رى بونى نابێت به بێ بونى سه‌روه‌رى ڕاسته‌قینه
له سه‌ر هه‌مو سه‌رچاوه سروشتى وكشتوكاڵى .. وهتد. له بڕیارى ژماره (1803)ى كۆمه‌ڵه‌ى
گشتى وڵاته یه‌كگروته‌كان هاتوه كه: (سه‌روه‌رى هه‌میشه‌یى له سه‌ر سه‌رچاوه
سروشتیه‌كان پێویسته موماره‌سه بكرێت له به‌رژه‌وه‌ندى وڵات ومیلله‌تدا [6]. بۆیه
پێویسته ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ى كه فه‌رمانڕه‌وایى ده‌كات خاوه‌ن بڕیارو ئیراده بێت
وبه‌رپرسیارێتى پارێزگاریكردن له سه‌رچاوه سروشتیه‌كان وسه‌رچاوه‌كانى تر بگرێته
ئه‌ستۆ. به‌داخه‌وه ئه‌وه‌ى ناوى سه‌روه‌رى بێت له حوكومڕانى كوردستاندا به‌دى
ناكرێت به‌ڵكو به‌ته‌واوه‌تى كوردستان ته‌سلیمى به‌رژه‌وه‌ندییه ئیقلیمییه‌كانى وڵاتانى
توركیا وئێران كراوه وته‌نانه‌ت ئه‌و دو وڵاته سودمه‌ندى یه‌كه‌من له سیاسه‌ته
چه‌وته‌كانى ئه‌م هه‌رێمه‌و سه‌رچاوه سروشتیه‌كانى و كوردستان بازاڕێكى گه‌وره‌یه
بۆ ساغكردنه‌وه‌ى به‌روبومه كشتوكاڵی وشتومه‌كه‌كانى ترى ئه‌و دو وڵاته.
2- نه‌بونى
نیه‌تێكى ڕاسته‌قینه له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانى ئه‌م هه‌رێمه‌وه بۆ گرنگیدان به
كه‌رتى كشتوكاڵ. له ساڵى 1992ه‌وه تا وه‌كو ئێستا هیچ گرنگیه‌ك به بوارى كشتوكاڵ
نه‌دراوه له لایه‌ن حكومه‌ته‌وه سه‌ره‌ڕاى
بونى وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌كانى ئاو كه كارى سه‌ره‌كى ئه‌و وه‌زاره‌ته
ده‌بێت بوژانه‌وه‌ى كه‌رتى كشتوكاڵ بێت به ئامانجى به‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك.
به پێچه‌وانه‌وه هیچ واتایه‌ك نامێنێت له بونى وه‌زاره‌تێك به‌و ناوه گه‌وره‌یه.
وئه‌و پشتگیریانه كه له ساڵانى نه‌وه‌ده‌كان كرا له بوارى كشتوكاڵدا بۆ دو هۆكارى
سه‌ره‌كى ده‌گه‌رێته‌وه كه یه‌كه‌میان هاوڵاتیان ناچار بون چونكه هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كى
تریان نه‌بو بۆ بژێوى ژیان جگه له كشتوكاڵ. و دوه‌میان له ئه‌نجامى بڕیارى 986ى
ئه‌نجومه‌نى ئاسایش (نه‌وت به‌رانبه‌ر به خۆراك) بو ئه‌گینا حكومه‌تى هه‌رێم به
هیچ شێوه‌یه‌ك ڕۆژێ له ڕۆژان كه‌رتى كشتوكاڵ به خه‌یاڵیشیدا نه‌هاتوه.
2- كۆچكردن
له لادییه‌وه بۆ شار: ئه‌مه‌ش ئه‌نجامى زۆر خراپى لێ ده‌وه‌شێته‌وه ئه‌گه‌ر بێت
وچاره‌سه‌ر نه‌كرێت وه‌كو ئه‌وه‌ى ئێستا له كوردستاندا هه‌یه. بۆ نمونه له
كوردستاندا تا ئێستا ئه‌م كێشه‌یه چاره‌سه‌ر نه‌كراوه‌و ناكرێت, له هه‌شتاكانى
سه‌ده‌ى ڕابردوه‌وه حكومه‌تى عیراقى لادێیه‌كانى ڕۆخان وخه‌ڵكى گواسته‌وه به زۆره‌ملێ
بۆ نێو شاره‌كان. وله سه‌ره‌تاى نه‌وه‌ده‌كان وته‌نانه‌ت دواى پرۆسه‌ى داگیركردنى
عیراقیش, حكومه‌تى كوردستان ده‌یتوانى خه‌ڵكى
لادییه‌كان بگه‌رێنێته‌وه شوێنه‌كانى خۆیان وپرۆسه‌یه‌كى زانستى ئه‌نجام بدایه
له پێناو بوژانه‌وى لادێیه‌كان وپاراستنى ئاسایشى خۆراك, به‌ڵام نه‌یكرد. ئێستا
ودواى تێبه‌ڕبونى زیاتر له (30) ساڵ ئه‌سته‌مه خه‌ڵكى لادییه‌كان بگه‌ڕێنه‌وه
چونكه نه‌وه‌كان گۆڕاون وسیستمى ژیانیانیش گۆڕاوه كه له ئێستادا ناگونجێ له لادێیه‌كان
بژین, بۆیه وله پێناو پاراستنى سیستمى ژینگه‌و بوژانه‌وه‌ى كه‌رتى كشتوكاڵ وفه‌راهه‌مكردنى
ئاسایشى خۆراك پێویسته یاسایه‌ك ده‌ربكرێت كه تایبه‌ت بێت به چاكسازى كشتوكاڵى
وچیتر ئه‌و زه‌ویی ولادێیانه به‌م شێوه‌ى ئێستاى نه‌مێنێ.
چه‌ندین جوتیار له
پێشودا سودمه‌ند بون له وه‌رگرتنى پێشینه‌ى كشتوكاڵی به بێ ئه‌وه‌ى هیچ پرۆژه‌یه‌كى
كشتوكاڵی ئه‌نجام بده‌ن, ته‌نانه‌ت زۆریكیان ئه‌و پێشینه‌یه‌یان له بوارى تردا به‌كارهێنا
له به‌ر نه‌بونى چاودێرى ته‌واو له لایه‌ن وه‌زاره‌تى كشتوكاڵه‌وه.
بۆیه حكومه‌تێكى
به‌هێز ده‌بێت خاوه‌ن بڕیار بێت كه له توانایدا بێت خه‌ڵكى لادێیه ڕۆخاوه‌كان یا
خاوه‌ن زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان پابه‌ند بكات به چاندنى زه‌وییه‌كانیان ساڵانه به
رێژه‌ى 75% وپێویسته چاودێرى ته‌واوى به‌رهه‌مه‌كانیان بكرێت به پێچه‌وانه‌وه
ده‌بێت ئه‌و زه‌وییانه‌یان لێ وه‌ربگرێته‌وه هه‌روه‌ك چۆن له ده‌ره‌به‌گه‌كان وه‌رگیردرایه‌وه
له ساڵى 1958 به بڕیار ویاسای (چاكسازى كشتوكاڵى). به پێچه‌وانه‌وه به‌رده‌وامبونى
ئه‌م بارودۆخه گرفتى ئاسایشى خۆراك له ئاینده‌یه‌كى نزیكدا توشی گرفتى زیاتر ده‌كات
وهیچ واتایه‌ك نامێنێ بۆ حوكمڕانى له‌م هه‌رێمه.
3- نه‌بونى
پاڵپشتى ڕاسته‌قینه بۆ جوتیاران: له هه‌مو وڵاته‌كاندا حكومه‌ت و وه‌زاره‌تى
كشتوكاڵ هه‌مو توانه‌یه‌كیان ده‌خه‌نه گه‌ڕ بۆ پاڵپشتى كردنى جوتیاران وخاوه‌ن كێڵه
كشتوكاڵیه‌كان له رێى دابینكردنى تۆوى باوه‌ڕپێكراو په‌ین ومادده خۆراكییه‌كان
وپاڵپشتى كردنیان له كاتى به‌بازاڕكردنى به‌رهه‌مه‌كانیان به ئامانجى گرنگى دان
به به‌رهه‌مى خۆماڵى و سنورداركردنى به‌رهه‌مه هاورده‌كراوه‌كان. چونكه به‌م شێوه‌یه
ئه‌توانرێت پاره‌و داهاتى ئه‌م وڵاته پارێزگارى لێ بكرێت وله ناوخۆى وڵاتدا بسوڕێته‌وه
ونه‌چێته ده‌ره‌وه وڵات. به‌داخه‌وه له كوردستان هیچ له‌و مه‌رجانه جێ به‌جێ
نه‌كراوه ته‌نانه‌ت جوتیاران هه‌مو ساڵێ به ناچارى به‌رهه‌مه‌كانى خۆیان فڕێده‌ده‌ن
وه‌ك ناڕه‌زایه‌تیه‌ك له دژى ده‌سه‌ڵاتدارانى هه‌رێم.
3- لاوازى
یا نه‌بونى رێنمایى كشتوكاڵى: بوژانه‌وه‌ى كه‌رتى كشتوكاڵ پێویستى به سیستمى رێنمایى
كشتوكاڵى به‌هێز هه‌یه ئه‌گینا ئه‌سته‌مه ئاسایشى خۆراك به‌ده‌ستبهێنرێت. ئه‌وه‌ى
تێبینى ده‌كرێت له نێو وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌كانى ئاودا لاوازى یا ئه‌توانین
بڵێن كه رێنمایى كشتوكاڵى له سیستم وروئیاى خۆى ده‌رچوه‌و وپێویسته به‌هێزبكرێته‌وه
به شێوه‌یه‌ك كه بگونجێت له گه‌ڵ ئامانجه‌كانى.
4- كه‌رتى
تایبه‌ت: بوژانه‌وه‌ى كه‌رتى كشتوكاڵ وبه‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك پێویستى به
كه‌رتى تایبه‌ته له هه‌ندێ بواردا وه‌كو به‌بازاركردن وهه‌نارده‌كردن وخزمه‌تگوزارییه‌كانى
تر. به‌داخه‌وه كه‌رتى تایبه‌ت له لایه‌ن به‌رپرسانى ئه‌م وڵاته‌وه قۆرخ كراوه.
ئه‌گه‌ر بێت و كه‌رتى كشتوكاڵ به ده‌ردى كه‌رته‌كانى ترى كوردستاندا ببرێت وبۆ به‌رژه‌وه‌ندى
تاكه كه‌سی وبنه‌ماڵه به‌كاربهێنرێت ئیتر هیچ پێویستیه‌كمان به‌م كه‌رته‌ش نامێنێ.
و زۆر گرنگه كه‌رتى تایبه‌ت و وه‌به‌رهێنه‌رى بیانى بتوانن سه‌رمایه‌كانیان بخه‌نه
كار له‌م هه‌رێمه به بێ هیچ سانسۆرێك وبه شێوه‌یه‌ك كه داواى شه‌ریكى وسه‌رانه‌یان
لێ نه‌كرێت له لایه‌ن كاربه‌ده‌ستانى ئه‌م هه‌رێمه‌وه.
5- به
بیابانبون وله‌وه‌ڕى بێ سه‌رپه‌رشت كه هه‌ندێ ناوچه له كوردستان له ژێر هه‌ڕه‌شه‌ى
ئه‌و دو دیارده‌یه‌ن به تایبه‌تى (ناوچه‌ى گه‌رمیان) ئه‌گه‌ر كارى جددى نه‌كرێت بۆ
كه‌مكردنه‌وه‌ى زیانه‌كانیان مه‌ترسیه‌كى گه‌وره له سه‌ر كه‌رتى كشتوكاڵ وژینگه‌ى
ئه‌و ناوچه‌یه دروست ده‌بێت.
6- فراوانبونى
شاره‌كان له سه‌ر زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كان وگۆڕینى ڕه‌گه‌زى زه‌وى كشتوكاڵى بۆ
بازرگانى ونیشته‌جێبون وباخى تایبه‌ت بۆ به‌رپرسان.
7- دامه‌زراندنى
خه‌ڵكى لادییه‌كان به بێ هیچ پلانێك له سوپا وپۆلیس كه دواى پرۆسه‌ى داگیركردنى
عیراق په‌یڕه‌و كرا به شێوه‌یه‌كى زۆر خراپ.
8- نه‌بونى
پلان له لایه‌ن حكومه‌ته‌وه بۆ دروستكردنى هاوسه‌نگییه‌ك له نێوان كه‌رتى
كشتوكاڵى وكه‌رتى پیشه‌سازى یا نه‌وت. وكاركردن له سه‌ر گرنگیدان وزیادكردنى به‌رهه‌مى
نه‌وت وپیشه‌سازى وپشتگوێ خستنى كه‌رتى كشتوكاڵى به گشتى. بۆیه كوردستان وئه‌م جۆره
وڵاتانه كه ئه‌و كێشه‌و گرفتانه‌یان هه‌یه پێویستیان به (شۆڕشى سه‌وزه).
9- نه‌بونى
ته‌كنه‌ڵۆژیاى نوێ وپیشه‌سازى خۆراك: ئه‌مه یه‌كێكه له رێگرییه‌كان وئاسته‌نگه‌كانى
به‌رده‌م كه‌رتى كشتوكاڵ وتا ئێستا نه حكومه‌ت ونه وه‌زاره‌تى كشتوكاڵ وسه‌رچاوه‌كانى
ئاو له ماوه‌ى 30 ساڵى ڕابردودا هیچ گرنگیه‌كیان به‌م بواره نه‌داوه. به‌ڕاستى
ئێستا یه‌كێك له ئامرازه‌كانى پێشخستنى كه‌رتى كشتوكاڵ وبه‌ده‌ستهێنانى ئاسایشى خۆراك
له هه‌مو جیهاندا پشت به‌ستنه به ته‌كنۆڵۆجیاى نۆێ له ئامێره كشتوكاڵیه‌كان,
ئامێره‌كانى ئاودێرى, دامه‌راندنى كارگه‌ى به‌قوتوكردن .. وهتد. ئه‌م جۆره
ئامرازانه زۆر پێویسته له كه‌رتى كشتوكاڵدا به مه‌به‌ستى زیادكردنى به‌رهه‌مه
كشتوكاڵیه‌كان به شێوه‌یه‌كى كارامه‌یى.
به مه‌به‌ستى به‌ده‌ستهێنانى
ئاسایشى خۆراك پێویسته ئه‌م خاڵانه‌ى لاى خواره‌وه به شێوه‌یه‌كى ورد وزانستى ڕه‌چاوبكرێن:
1- كارامه‌یى
له به‌كارهێنانى ئاو بۆ كشتوكاڵ په‌یڕه‌وكردنى سیستمى نوێى ئاودێرى وپشت به‌ستن
به زانست له كشتوكاڵكردندا به مه‌به‌ستى زیادكردنى دڕشت.
2- كارامه‌یى
له به‌كارهێنانى په‌ین.
3- په‌یڕه‌وكردنى
خولى كشتوكاڵى.
4- به‌كارهێنانى
زه‌وییه كشتوكاڵیه‌كان به شێوه‌ى زانستى.
5- كۆنترۆڵ
كردنى نرخى خۆراك.
6- كه‌مكردنه‌وه‌ى
به‌فیڕۆدانى خۆراك چونكه به‌فیڕۆدانى خۆراك جگه له‌وه‌ى كه له ڕوى ئاینه‌وه رێگه‌پێدراو
نییه هه‌روه‌ها له ڕوى زانستیشه‌وه هۆكارێكه بۆ زیادبونى گازه گه‌رمكه‌ره‌وه‌كان.
له رێگه‌ى به‌فیڕۆنه‌دانى خۆراك ئه‌توانرێ كێشه‌ى برسێتى له زۆربه‌ى وڵاتانى جیهان
نه‌مێنێ یا به لانى كه‌م كه‌مبكرێته‌وه.
به په‌یڕه‌وكردنى
هه‌مو خاڵه پۆزه‌تیڤه‌كان وكاركردن بۆ زاڵبون به سه‌ر هه‌مو ئه‌و ئاسته‌نگانه‌ى
كه ئاماژه‌ى پێكرا ئه‌وه ئاسایشى خۆراك فه‌راهه‌مدبێت له كوردستان وعیراقیش به
گشتى وڵات له هه‌مو قه‌یرانه یه‌ك له‌دواى یه‌كه‌كان ده‌ربازى ده‌بێت.
1- Food and Agricultural Orgnization 2008, Food
Security Information for Action, Practical Guides, An Introduction to the Basic
Concepts of Food Security, viewed in .
2- Committee on World Food Security (CFS) 2017,
Global Strategic Framework for Food Security & Nutrition, viewed in
3- Elliot, W, P and Berryc, M 2019, The Concept of
Food Security, Encyclopedia of Food Security and Sustainability, Vol (2), pp
(1-7),
4- Otero, G, Pechlaner, G and Gürcan,
E, C 2013, The Political Economy of “Food Security” and Trade: Uneven and
Combined Dependency, Rural Sociology, Vol (78), Issue (3), pp (263-289),
5- International Federation of Red Cross and Red
Crescent Societies 2006, how to conduct a food security assessment, a step by
step guide for national society, second edition, Geneva, Switzerland.
6- United Nations (UN)
1962, General Assembly resolution 1803, "Permanent sovereignty over
natural resources".
نوێترین نوسینەکانی عبدالمطلب رفعت سرحت