لەم قۆناغەی هەرێمی كوردستاندا بنەمای لامەركەزیەتی ئیداری بۆچی ؟

وتار/ 30/04/2020 730 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

لەم قۆناغەی هەرێمی كوردستاندا بنەمای لامەركەزیەتی ئیداری بۆچی ؟

نەوزادی موهەندیس
•      لەمێژە وتراوە كە هەركات ئیدارەیەكی بەهێز و تۆكمە و بە پلان هەبێت هەمیشە كارو پڕۆژە و ئومێدەكانیش سەركەوتن بەدەستدێنن و هەموانیش لەساییەدا دەحەوێنەوە.گرنگترین كار و بواری كاركردن و ئیدارەدان و حوكمڕانی بریتیە لە چۆنێتی ئیدارەدان و هەڵبژاردنی باشترین جۆرەكانی ئیدارە بەپێی قۆناغەكانی ژیان و گوزەران و بە لەبەرچاوگرتنی دۆخی سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتی و كارەساتە سروشتیەكان و ..هتد بۆ وڵات و كۆمەڵگاكان.
•      بەشێوەیەكی گشتی دووجۆر لە سیستەمی ئیدارەدان لەمێژەوە هەبون و داهێنراوی مرۆڤەكان بون كە بریتین لە :
•      سیستەمی مەركەزی: كۆنترین جۆرەكانی سیستەمی خۆبەڕێوەبردنە لەمێژوودا كە مرۆڤ پیادەی كردوە، لەم جۆرە سیستەمەدا هەموو دەسەڵاتەكان و بڕیار و ڕێنمایی و پلانەكان لەلایەن مەركەزەوە دادەنرێت و دەردەكرێن و پێویستیشە لەسەر هەموان وەكو یەك جێبەجێی بكەن ،و ناوەندی بڕیاردان یەكە و زۆر جارانیش پێكدێت لەكۆمەڵەیەكی بچوكی دەستڕۆیشتوو یان تەنانەت لە سیستەمە حوكمڕانیە تاكڕەوەكان یان خێزانی و ئاینی و مەزهەبیەكاندا كۆدەبێتەوە لە دەستی  گروپێكی بچوكی تاك ئاینی یان مەزهەبی  یان خێزان و گروپ یان تاكە كەسێكدا. ئیدی بەشێوەیكی توند و بەهێز و لەژێر چاودێریەكی توندا بڕیارەكان دەدرێت،بەبێ‌ ئەوەی سەربەخۆیی ناوچە و هەرێم و تایبەتمەندی پێكهاتەكان ڕەچاوبكرێت یان دەوڵەمەندی و هەژاری ئەو ناوچانە حسابیان بۆ بكرێت،لەمجۆرە سیستەمەدا بیرۆكراسیەتی بێزاركەر و خراپ دەبێتە ڕێگری پێشكەوتن و داهێنانەكان و زۆرجاران گەندەڵی و ناعەدالەتی و بەهەدەردانی سەروەت و سامانە مرۆیی و مادی و سروشتیەكانی لێدەكەوێتەوە،گیانی هاندان و داهێنان دەمرێنرێت. سیستەمێكی داخراوە و ئازادی  كار و بڕیاردانی تیادا قەتیسكراوە ،لەبەر ئەم هۆكارانە و بەهۆی فراوانبوون و گەشەی ناوچەكان و زیادی بوونی ژمارەی دانیشتوان و گۆڕانكاریە ناوچەیی و جیهانیەكان و زیادبوونی ململانێ‌ و جەنگە سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكان و ڕوودانی كارەساتە سروشتیە ماڵوێرانكەرو كاولكاریەكان لەجیهاندا،مرۆڤ و دەسەڵاتدارەكان ناچاربوون واز لە هەندێك لەدەسەڵاتەكانیان بێنن بۆ بەرژەوەندی ناوچە و هەرێمەكان و ناوەندی بڕیار بەتەنها لە یەك جێگە و پایتەختی وڵاتدا نەمێنێتەوە. بۆیە پەنایان بردە بەر جۆری دووەمی سیستەمی ئیداری كە بریتیە لە:
•      سیستەمی لامەركەزی ئیداری و دارایی : ئەم سیستەمەش لەدوای سیستەمی مەركەزیەوە داهات و پیادە كراوە لەلایەن زۆرێك لەوڵاتان و دەسەڵات و حكومەتەكانەوە هەر لە كۆنەوە تاكو ئێستا لەسەر شێوازی ((ئۆتۆنۆمی و خۆبەڕێوەبەری و فیدڕاڵی و كۆنفیدڕاڵیش))،كە مەبەست لێی گەشەكردنی ناوچەیی ،یان هەرێمایەتیەكی دیاریكراوە.دوور لە دەسەڵاتی مەركەزی. لەڕووی سیاسی و ئابوری و كەلتوری و كۆمەڵایەتیەوە كە دەبێتە هۆی جێگیری كۆمەڵایەتی و خۆشگوزەرانی ئابوری.چونكە لەم سیستەمەدا بەشێكی زۆر لەدەسەڵاتەكانی ناوەند دەدرێتە ناوچەكان و ئاستەكانی خوارەوە و ئەوان دەتوانن لەسنوری جوگرافیای دیاریكراوی دەسەڵاتەكانیاندا كار و چالاكی و بڕیاری پێویست بدەن.
•      جۆرەكانی لامەركەزیەت:
1.     لامەركەزیەتی ئینگلیزی : دەسەڵاتە لامەركەزیەكان دیاریدەكرێن و ئیتر بۆیان نیە زیادەڕەوی بكەن.
2.     لامەركەزیەتی فەڕەنسی: دەسەڵاتە هەرێمایەتیەكان دیاریدەكرێن و چاودێریكردنیش لەلایەن مەركەزەوە دەكرێت.
•      لەم جۆرەی سیستەمە گەلێك سیفاتی باشی هەیە لەوانە:
•      ڕۆتین و بیرۆكراسیەتی خراپ كەم دەكاتەوە. و دەبێتە هۆی زوو ڕاپەڕاندنی ئیشوكارەكان چونكە پانتایی و فراوانی كەمتر دەبێتەوە بە بەراوورد بە پانتایی سەرجەم وڵاتەكە.
•      خەرجی ناپێویست كەم دەكاتەوە.چونكە ڕێگاكان و دووریەكان لەناوەندی بڕیارەوە زۆر كەمدەبێتەوە وئیدی خەرجیە ناپێویستیەكانی هاتوچۆو مەترسیەكانی ڕێگاو هۆكارەكانی هاتوچۆكردنیش كەم دەبێتەوە هەم سەرمایەی مادی و گیانیش بەدوور دەبن لەهەدەردان و لەدەستچوون.
•      بەخێرایی دەتوانرێت بڕیار بدرێت.چونكە ناوەندی بڕیار زۆر نزیكترە لە جێگەی كێشە و گرفتەكان و داواكاریەكانی هاوڵاتیان ولەنزیكەوە هەست بە ئاسەوارە خراپەكانی دەكات و هەربۆیەش زوو بەزوو دەكەوێتە خۆ بۆ چاۆەسەركردنیان.
•      هەست بە گیانی لێپرسراوێتی زیاتر دەكرێت.بەهۆی ئەوەی كە لێپرسراوانی ئیداری دانیشتوی ناوچەكەی خۆیانن و زێدی باوباپیرانیانە،زیاتر هەست بە لێپرسراوێتی دەكەن لە ئیدارە و ڕاپەڕاندنی ئیشوكارەكاندا و دڵسۆزی و كارامەیی زیاتر دەنوێنن.
•      بڕیارەكان تاڕادەیەك ڕاست و دروستن.بەهۆی ئەوەی  دەسەڵات و بڕیاربەدەستان بۆخۆیان بەشێكن لە خەڵكی ناوچەكە و لە بەرژەوەندی خۆیان و نەوەكانیانە، كە بەشێوەیەكی ڕاستودروست بڕیارەكان بدەن و  دوور لەبەرژەوەندی تاقم و گروپ و بنەماڵە و دەستڕۆیشتوەكان.و كاریگەری خراپی هەندێك بڕیاریش كەم دەبێت بەهۆی بەرتەسكی جوگرافیای چالاكیەكان.
•      گیانی هاندان و پێشبڕكێ‌ زیاد دەكات بۆ خزمەتكردن. و دەبێتە هۆی زیاتر ڕێكخستنی ئیشوكارەكان،چونكە هەموان هەستدەكەن كە ئەركێكی گەورە و پیرۆزیان لەسەر شانە لە بەرامبەر ناوچەكە و هەرێمەكەیاندا و هەموان دەكەونە خۆ بۆ هەرچی زۆرتر و باشترە كار و خزمەتەكانیان پێشكەش بكەن و بیرۆكەی داهێنەرانەش دەخەنە ڕوو بۆئەوەی ململانێ‌ و پێشبڕكێ‌ بكەن لەگەڵ هەرێم و ناوچەكانی تردا.
•      هاوسەنگی لە دادپەروەریدا دێتە ئاراوە.لەم سیستەمەدا هاوسەنگی و دادپەروەری لە بڕیارەكاندا زیاتر دەبێت،چونكە هەموان خۆیان بەبەشێك لە ناوەندی بڕیار دادەنێن و هەموانیش بەرژەوەندی گشتی و ناوچەكە و هەرێمەكەیان دەخەنە سەروو بەرژەوەندی خۆیانەوە ،بەبەراوورد بە سیستەمی مەركەزی كە هەندێك جار لەبەرژەوەندی ناوچەیەك یان هەرێمێك هەندێك بڕیار دەدەن كە ناهاوسەنگ و نادادپەروەرانە دەبێت لەڕووی ئیداری و دابەشكردنی داهات و جێبەجێكردنی پڕۆژە ئاوەدانی و خزمەتگوزاریەكانەوە.
•      ئازادی لە بڕیاردان و دیموكراسیەتدا  زیاتر دەبێت.چونكە پانتاییەكی زیاتر هەیە بۆ بەشداریكردنی هەموو لێپرسراوەكانی ئاستی خوارەوە لە بڕیاردان و گفتوگۆكاندا ،نەك وەك سیستەمی مەركەزی كە تەنها دەستەیەكی بچوك بڕیاردەدەن لەدورەوە و هیچ پانتایەك بۆ وەرگرتنی ڕاوبۆچەنی هەرێم و ناوچە دوورە دەستەكان نامێنێتەوە.
•      ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە سیستەمی لامەركەزیەتیش وەكو هەموو داهێنانەكانی مرۆڤ بێ‌ كەموكوڕی نیە،لەوانەش:
•      بەهۆی زۆری ناوەندی بڕیارەوە ،تێكچڕژان و پێكداچوون و شڵەژانی ئیداری ڕوودەدات.
•      پڕۆسەی بەدواداچوون  كەموكوڕی تیادا دروست دەبێت لەلایەن مەركەزەوە.
•      دەسەڵاتەكانی مەركەز وەكو حكومەتی ناوەندی لاواز دەبن.
•      جۆرە دابڕانێكیش لەنێوان هەرێم و ناوچە جیاوازەكانی وڵاتدا دروست دەبێت.
بەڵام باشیەكانی زۆرتر و كاریگەرترن، هەربۆیە ئەم جۆرە سیستەمە ئیداری و داراییە لەم قۆناغەی هەرێمی كوردستاندا بۆتە زەرورەتێكی حەتمی و دەكرێت گەر  بەشێوەیەكی كاتیش بێت پیادە بكرێت بەمەبەستی ڕووبەڕووبونەوەی ئەم قەیرانە سیاسی و دارایی و ئابوری و تەندروستی و ئەمنیانەی كەڕوویان لەتەواوی جیهان و ناوچەكە و عێراق و هەرێمی كوردستانیش كردوە بەهۆی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناو دابەزینی نرخەكانی نەوت و وەستانی گەشەو پێشكەوتنی پیشەزسای لای زلهێزەكان و توندبونەوەی ململانێكانیان.كە پێكەوە هەموانیان بونەتە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی داهات و كەمی بودجە و پەنابردنە بەر كەمكردنەوەی خەرجیەكان لە مووچەی فەرمانبەران و خەرجیە ناپێویستەكان و گرتنە بەری ڕێكارەكانی سكهەڵگوشین ودەستبردن بۆ وەرگرتنی قەرزی دەرەكی و ڕاوەستانی بازرگانی كەلوپەلە تەواوكاریەكان لەدەرەوەی وڵات و ...هتد.
•      هەرێمی كوردستانیش بەهۆی گەلێك هۆكارەوە قەیرانەكەی لەسەر زۆر توندتر بوە  لەوانە:
•      لەلایەك كێشە و گرفتە سیاسی و دارایی و ئەمنی و تەندروستیەكان لەگەڵ بەغداد.
•      بەهۆی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان هێشتا بەشێك و هەرێمێكە لە دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ، خاوەنی سیادە و سەروەری خۆی نیە و ناتوانێت لەگەڵ وڵاتانی خاوەن سەروریی ناوچەكە و دونیاشدا مامەڵە بكات بۆ وەرگرتنی قەرزی دەرەكی،بەڵام بەداخەوە هیچیان وەكو خۆی پابەند نین بە مادە و بەندەكانی دەستورەوە.
•      لەهەرێمی كوردستاندا بەهۆی پیادەكردنی سیاسەتی نەوت فرۆشتن و ئابوری سەربەخۆوە قەیرانەكان توندتر بوون لەساڵی 2015وە.بەهۆی كەڵەكەبوونی قەرزێكی 27 ملیار دۆلاری كۆمپانیا نەوتیەكان و پاشەكەوتی مووچەی فەرمانبەرانەوە.
•      لەهەرێمی كوردستاندا سیستەمێكی ئیداری و دارایی مەركەزی پیادە دەكرێت كە بۆتە هۆی ناهاوسەنگی لە داهات و پڕۆەكان و نادادپەروەری بڵاوكردۆتەوە.
•      ئیدارە و حوكمڕانیەكی ساغڵەم و تەندروست و ڕاشد و خەمخۆریش نەبوە لە كوردستاندا.
•      دیاردەی گەندەڵی و بەهەدەردانی سەروەت و سامانی مادی و مرۆیی و سروشتی وڵات پیادە كراوە.بەهۆی جێبەجێنەكردنی یاسا و ڕێنماییە ئیداری و داراییەكان تایبەت بە گومرك وباج و داهاتە ناوخۆییەكانی تر و ناشەفافیەت تیایاندا.
•      بۆیە گەرەكە بۆ خۆ پارێزی و ڕزگاركبوون لەم دۆخە مەترسیدار و قەیراناوی و چەقبەستوەی هەرێم  كە ڕەنگە چەندین ساڵی تر درێژە بكێشێت بەدوای ڕێگاچارەكاندا بگەڕێن لە:
پیادەكردنی سیستەمی ئیداری و دارایی لامەركەزیەت لەم قۆناغەدا.و هەر پارێزگایەك بۆخۆی:
1.     دەسەڵاتی یاسادانان//ئەنجومەنی پارێزگاكان.
2.     دەسەڵاتی جێبەجێكردن//پارێزگار و دامودەزگا حكومیەكان.
3.     دەسەڵاتی دادوەری//دادگاوداواكاری گشتی كاری حكومەتی خۆجێیەكان ڕابپەڕێنن.
بەشێوەیەك كە گەورەترین سوودو قازانجی هاوڵاتیانی ناوچە و پارێزگاكانی خۆیان مسۆگەر بكەن لە:
•      دابینكردنی داهاتی پێویست بەهاوكاری حكومەتی ناوەند لە بەغداد.
•      دابینكردنی مانگانەی مووچەی فەرمانبەران و خەرجیە پێویستەكان بۆ پڕۆژە ئاوەدانی و خزمەتگوزاریەكان.
•      پاراستنی ئەمنیەت و ئاسایش.
•      كەمكردنەوەی خەرجیە ناپێویستیەكان .
•      پیادەكردنی شەفافیەت  لەداهات و خەرجیەكاندا و دووركەوتنەوە لە گەندەڵی و مەحسوبیەت و مەنسوبیەت .
•      بكەونە خۆ بۆ كاری پێكەوەیی بەیەك دەست و یەك بەرنامە و یەك گوتار وەك یەك تیمی حوكمڕانی.و دووركەوتنەوە لە ململانێی تەسكی حیزبایەتی و بەرژەوەندی گروپ و كۆمپانیاو دەستڕۆیشتوەكان.
 تا سەردەكەوین بەسەر ئەم پەتا و قەیرانەدا و وڵات و گەلەكەمان ڕزگاریان دەبێت و دەگەنە كەناری ئارامی.
•      بەپێچەوانەوە هەموان زیانی گەورەیان بەردەكەوێت و هەژارتر و برسیتی تر و بێكار و نەخوێندوارتر دەبن، مەترسیەكان بۆ سەر تەواوی دەسەڵات و مان و بوونی هەرێمەكەمان دروست دەبێت و كۆمەڵگاكەشمان لەڕووی كۆمەڵایەتی و ئاشتی كۆمەڵایەتیەوە زیانی گەورەی بەردەكەوێت و ڕووبەڕووی لێكهەڵوەشانی خێزان و زیادبونی تاوانەكان و كوشتوبڕو نائارامی و نائەمنیەتی زیاتر دەچێت و ئەوەی لەماوەی 30 ساڵی حوكمڕانی خۆماڵیدا وەدەستمان هێناوە لەدەستی دەدەین.لێپرسراوێتیەكەشی بەپلەی یەكەم لەئەستۆی دەسەڵات و دەسەڵاداران و دەستڕۆیشتوەكانی حكومەت وحیزبەكاندا دەبێت بەبێ‌ جیاوازی.و مێژووش ئەوكات بەزەیی بەهیچ كەسدا نایەتەوە و جارێكی تریش ڕۆژگارە ڕەش و سەختی داگیركاری و قاتوقڕكردنەكانی ڕابووردومان لەبەرامبەردا پیادە دەكەنەوە.

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس