بەڵگەنامەیەكی مێژوویی مەترسیدار دژی مەسەلەی كورد لە سوریا و توركیا و عێراقدا..

وتار/ 24/12/2019 769 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

بەڵگەنامەیەكی مێژوویی مەترسیدار دژی مەسەلەی كورد لە سوریا و توركیا و عێراقدا..
ڕێكەوتنامەی ((ئەدەنە))ی ساڵی 1998 و
هەڵوێستی توركیا و سوریا لەبەرامبەر كورد و پەكەكەدا..
==========================
•     پێشەكیەكی مێژوویی:
دیاریكردنی سنوری نێوان توركیا و سوریا لە میانەی ئەو هۆكارانەی كە جەنگی جیهانی یەكەم دروستیكردن پێویستی بە ڕێكەوتنێكی توركی- فەڕەنسی دەكرد بەهۆی ئەوەی فەڕەنسا وڵاتی ئینتیداب بوو بەسەر سوریادا لەو كاتەدا..بوە هۆی لەدەستدانی لەسەرخۆی خاكی پشتێنەی باكوری سوریا لەوكاتەوە هەتا ساڵی 1939.
دوای ئەو ڕێكەوتنە هەتا ساڵی نەوەدەكان پەیوەندیەكانی توركیا و سوریا قۆناغێكی لە ناجێگیری و ناكۆكی بەخۆوە بینی كە كێشەكانی سنور،ئاو،كورد،ئایندەی عێراق،پەیوەندیەكان لەگەڵ ئەمریكادا،ئیسڕائیل و سیاسەتی ناوچەیی دەگرتەوە.
لەدەیەی هەشتاكاندا،هۆكاری سەرەكی بۆ ناكۆكیەكانی نێوان توركیا و سوریا بریتیبوون لە پشتیوانی بەردەوامی سوریا بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان ((پەكەكە)) كە دژی ڕژێمی توركیا لە ململانێدا بوو لەساڵی 1984وە.بەشێوەیەك كە سەرۆكی پەكەكە عبدالله ئۆجەلان لە پایتەختی سوریا-دیمەشق- نیشتەجێبوو،ڕێگەی پێدرابوو كە سەربازگەی مەشق بۆ گەریلای پارتەكەی لەخاكی سوریادا دابمەزرێنێت.
لەسەرەتای ساڵی 1996 و لەسەردەمی سەرۆكی توركیا سلێمان دیمێرێل و سەرۆك وەزیران مەسعود یەڵمازدا. توركیا ئاگاداری نامەیەكی نارد بۆ ڕژێمی سوریا- سەردەمی حافز ئەسەد- و ئاگاداریان كردەوە كە پێویستە هاوكاری ڕاستەوخۆی پەكەكە ڕابگرێت،بەپێچەوانەوە((توركیا بەناچاری ئەوەی پێویست بێت دەیگرێتە بەر بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی)).
لەمانگی ئۆكتۆبەری ساڵی 1998دا،كێرڤی ناكۆكیەكانی سوریا- توركیا بەرزبۆوە و توندتر بوو،بەشێوەیەك توركیا هێزەكانی لەسەر سنوری سوریا كۆكردەوە (( 10 هەزار سەرباز))و هەڕەشەی بەزاندنی سنوری دەكات بۆ ناو خاكی سوریا، ئەگەر سوریا هەر بەردەوام بێت لەسەر پاڵپشتی پەكەكە و دابینكردنی پەناگەی سەلامەت بۆ سەركردەی حیزبەكە –ئۆجەلان .
كۆمكاری عەرەبی و میسر و ئێران كەوتنە نێوانیان بۆ ڕاگرتنی ئەو دۆخە ئاڵۆزە،و گەیشنتن بە چارەسەرێكی سیاسی كە ببێتە هۆی چارەسەری كێشەكەی نێوانیان،و لە ئەنجامی ئەو میانگیریە ناوچەییەدا،ڕێكەوتنی((ئەدەنە)) واژۆكرا كە بە ڕێكەوتنێكی ئاسایشی ناودەبرێت،كە لەشاری ئەدەنە لەنێوان هەردوو وڵاتدا لە ڕێكەوتی 20/10/1998دا واژۆكرا.
•     دەقی ڕێكەوەتننامەكە
•     ڕێكەوتنەكە لەم بەندانە پێكهاتوە:-
1.     لە ئێستاوە ((مەبەست لەكاتی واژۆكردنی ڕێكەوتنەكەیە))، عەبدوڵا ئۆجەلان نابێت لە سوریا بمێنێتەوە و بەدڵنیاییش ڕێگەی پێنادرێت بچێتە سوریاوە.
2.     ڕێگە نادرێت بە ئەندامانی پەكەكە لەدەرەوە بچنە ناو خاكی سوریاوە.
3.     لە ئێستاوە ((مەبەست لەكاتی واژۆكردنی ڕێكەوتنەكەیە))، سەربازگەكانی پەكەكە لەسەر خاكی سوریا كارناكات و بەدڵنیایی ڕێگەیان پێنادرێت كە چالاكی بنوێنن.
4.     زۆرێك لەلایەنگرانی پەكەكە گیران و ڕەوانەی دادگا كران، و لیستی ناوەكانیان ئامادەكرا،لایەنی سوریا ئەو لیستانەی ڕادەستی توركیا دەكات،لایەنی سوریا جەختی لەو خاڵانە كردەوە.
•     سەرەڕای ئەو خاڵانەش،هەردوولا ڕێكەوتن لەسەر :-
1.     سوریا،لەسەر بنەمای مامەڵەكردنی هاوشێوە، جەختی كردەوە،لەسەر ئەوەی ڕێگە بەهیچ چالاكیەك نادات كە لەخاكەكەیەوە ئەنجامبدرێت بە ئامانجی زیان گەیاندن بە ئاسایش و جێگیری توركیا،هەروەها ڕێگەنادات بەهاوردەكردنی چەك و پاڵپشتی لۆجستی و دارایی و بانگەشەكردن بۆ چالاكیەكانی پەكەكە لەسەر خاكەكەی.
2.     سوریا،پەكەكەی خستە لیستی ڕێكخراوە تیرۆریستیەكانەوە،بەهەمان شێوە چالاكی پارتەكە و ڕێكخراوەكانیشی قەدەغەكرد لەسەر خاكەكەی،هاوشان لەگەڵ ڕێكخراوە تیرۆریستیەكانی تردا.
3.     سوریا،ڕێگە نادات بە پەكەكە بەدامەزراندنی چادرگە و دامەزراوەی تر بەمەبەستی مەشق و ڕاهێنان و مانەوە یان نواندنی چالاكی بازرگانی لەسەر خاكەكەی.
4.     سوریا،ڕێگە نادات بە لایەنگرانی پەكەكە بە پەڕینەوە بۆ وڵاتی سێهەم لەخاكی سوریاوە.
5.     سوریا،ڕێوشوێنی پێویست دەگرێتە بەر بۆ قەدەغەكردنی سەركردەكانی پەكەكە بۆ هاتنە ناو خاكی سوریا،و ئاگاداری هەموو خاڵە سنوریەكانی دەكاتەوە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ڕێوشوێنانە.
•     هەردوولا ڕێكەوتن لەسەر دانانی میكانیزمی دیاریكراو بۆ جێبەجێكردنی ئەو ڕێوشوێنانەی كە دیاریكراون بە شێوەیەكی كارا و ئاشكرا و ڕوون.بەم شێوەیەی لای خوارەوە:
1.     بە پەلە هێڵێكی گەرمی پەیوەندی تەلەفۆنی ڕاستەوخۆ دادەمەزرێنرێت لە نێوان دەسەڵاتە باڵاكانی ئاسایشی هەردوو وڵاتدا.
2.     هەردوولا دوو نوێنەری ئاسایش لە نێردە دیپلۆماتیەكانیان لە ئەنكەرە و دیمەشق دادەمەزرێنن،و لەلایەن سەرۆكی نێردەی دیپلۆماتیەوە پێشكەش یان دەناسرێن بەدەسەڵاتی هەردوو وڵات دەكرێن.
3.     لەمیانەی پڕۆسەی بەرەنگاری تیرۆردا،لایەنی توركی پێشنیازی داوەتە لایەنی سوری كە لەڕێگەیەوە دەتوانرێت چاودێرییەكی باشی ئاسایش بكرێت بەشێوەیەكی كاریگەر تر.و لایەنی سوریاش بەڵێنیدا كە پێشنیازەكەی دەداتە لایەنی پەیوەندیدار بۆ پەسەندكردنی و لە كورتترین ماوەدا وەڵامیان دەداتەوە.
4.     هەردوولا-توركیا و سوریا- ڕێكەوتن،ئەمەش وەستاوەتە سەر ڕەزامەندی لایەنی لوبنانی،دەربارەی كێشەی نەهێشتنی پەكەكەی تیرۆریست لەڕێگەی هەرسێ‌ وڵاتەوە،چونكە هێشتا سوپای سوریا لە لوبناندا ماوەتەوە،چونكە پەكەكە سەربازگەكانی لەدەشتی بیقاعی لوبناندا لەژێر دەسەڵاتی سوپای سوریادا دامەزراندبوو.
5.     لایەنی سوریا خۆی پابەند دەكات بە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی باسكران لە ((كۆنوسی كۆبونەوەكەدا)) و وەدەستهێنانی ئەنجامی ویستراو.
•     پاشكۆكانی ڕێكەوتننامەكە:
•     پاشكۆی ژمارە ((1)):-
هەموو ئەو بەندانەی لە ڕێكەوتنە واژۆكراوەكەدا هاتوە لە نێوان هەردوو وڵاتدا بریتیە لە پاشكۆی ژمارە((1)) و پێویستە جێبەجێبكرێت.
•     پاشكۆی ژمارە ((2)):-
توركیا داوا دەكات،لە سوریا كە داواكاری پاشكۆی ژمارە((2)) جێبەجێبكات كە بریتیە لە :
1.     سوریا بەفەرمی ڕازیببێت بە پابەندبونەكانی و دەستهەڵگرتن لە هەڵوێستەكانی ڕابووردووی پەیوەندیدار بە هاوكاری پەكەكە،و پێویستە ئەم پابەندبونانە بەڵێننامەیەكی فەرمی لەخۆبگرێت بە یارمەتینەدانی تیرۆریستان،یان پێدانی مۆڵگە و هاوكاری و دارایی،پێویستە سوریا دادگای هەموو تاوانبارانی پەكەكە بكات و ڕادەستی توركیایان بكاتەوە،لەناویشیاندا سەرۆكی پارتەكە عبدوڵا ئۆجەلان و یاریدەدەرەكانی.
2.     لەوچوارچێوەیەدا پێویستە سوریا:-
•     ڕێگە بە چادرگەكانی مەشقی تیرۆریستان نەدات كە كاربكەن لەسەر خاكەكەی.
•     یارمەتی پەكەكە نەدات بە چەك و كەرەسەی لۆجستی.
•     پێناسی ساختە نەداتە لایەنگرانی پەكەكە.
•     ڕێگە بگرێت لە چونە ناوەوەی تیرۆریستان بۆ ناوخاكی توركیا بەشێوەیەكی ڕەسمی.
•     مۆڵەت نەدات بە كاری بانگەشەی ڕاگەیاندن بۆ ڕێكخراوی تیرۆریستی پەكەكە.
•     ڕێگە نەدات بە ئەندامانی پەكەكە بەدامەزراندن وكارپێكردنی بارەگا لەسەر خاكەكەی.
•     ڕێگە خۆشنەكات و كارئاسانی نەكات،بۆ گواستنەوەی تیرۆریستان لە وڵاتی سێهەمەوە (( ئەوروپا و یۆنان و قوبروسی باشوور و ئێران و لیبیا و ئەرمینیا)) بۆ باكوری عێراق و توركیا.
3.     هاوكاریكردن لەسەرجەم ئەو چالاكیانەدا كە مەبەست لێی نەهێشتنی تیرۆرە.
4.     دەستهەڵگرتن لە هاندانی وڵاتانی تر لە كۆمكاری عەرەبیدا دژی توركیا.
5.     لەبەر ڕۆشنایی ئەو خاڵانەی سەرەوەدا، ئەگەر سوریا ئەو كارانە بەخێرایی ڕانەگرێت،لەگەڵ هەموو پاشكۆكانیشدا،ئەوا توركیا مافی خۆی لەبەرگریكردن لەخۆی پیادە دەكات،لەسایەی هەموو دۆخێكدا بۆ داواكردنی بەقەرەبوو كردنەوەی دادپەروەرانە لە پای ئەو زیانە گیانی و موڵك و ماڵانەدا كە بەریدەكەوێت.
•     پاشكۆی ژمارە ((3)):-
لەئێستاوە (( كاتی واژۆكردنی ڕێكەوتنەكە))،هەردوولا وادادەنێن كە كێشە سنوریەكانیان كۆتاییان پێهاتوە،و هیچ لایەكیان مافی داواكردنی یان مافی شایستەی لە زەوی بەرامبەردا نیە.( لێرەدا مەبەست لە لیوای ئەسكەندەرونەیە- كە توركیا خستویەتیە سەر خاكی خۆی لە دەیەی سیەكانی سەدەی بیستەوە).
•     پاشكۆی ژمارە ((4)):-
سوریا تێدەگات هەركات سەركەوتوو نەبوو لە جێبەجێكردنی ئەرك و ڕێوشوێنە ئاسایشیەكاندا،كەلەم ڕێكەوتنەدا هاتوە، ئەوا ئەو مافە دەدات بە توركیا كە هەموو ڕێوشوێنێكی ئاسایشی پێویست بگرێتە بەر لەناو خاكی سوریادا هەتا قوڵایی(( 5)) كم.

•     تێبینیەكان لەسەر ئەم ڕێكەوتنە :
1.     ئەم ڕێكەوتنە بەتەواوی بەند و پاشكۆكانیەوە بە قازانج و سوودی توركیا تەواو دەبێت نەك سوریا.
2.     زاڵبوونی لایەنی توركیا بە ڕۆشنی دیارە لە سەپاندنی مەرج و داواكاریەكانیدا.
3.     توركیا بۆی هەیە داوای قەرەبووی مادی بكات بەرامبەر زیانە گیانی و موڵك و ماڵیەكان كەبەری دەكەوێت.
4.     توركیا بۆی هەیە هێز بەكاربهێنێت و سنور ببەزێنێت بەقوڵایی ((5كم))بۆ ناو خاكی سوریا بەناوی ڕاوەدوونانی تیرۆریستانەوە((پەكەكە)).كەلەئێستاشدا بۆ دژایەتی پەیەدە و یەپەگە ئەم ڕێكەوتننامەیە دەكاتە بەڵگە بەدەستیەوە بۆ چوونە ناو خاكی سوریاوە.
5.     توركیا هەژموونی خۆی سەپاندوە بەسەر سوریادا بۆئەوەی لەناو كۆمكاری عەرەبیشدا هانی وڵاتانی تری عەرەبی نەدات بۆ دژایەتیكردنی توركیا.
6.     توركیا لەو قۆناغەدا هەریەكە لە وڵاتانی (( ئەوروپا و یۆنان و قوبروسی باشوور و ئێران و ئەرمینیای))بەدۆستی پەكەكە زانیوە و بە ناحەزی خۆی.چونكە زانیویەتی كە هاوكاری پەكەكە دەكەن.
7.     سوریا تەنها لە پاشكۆی ژمارە ((3))دا،دڵی خۆشە بەوەی كە هیچ لایەك چیدی داوای خاكی ئەویتر ناكات و كێشە سنوریەكانیان كۆتایی پێهاتوە. بەڵام توركیا تائێستاش لیوای ئەسكەندەرونەی نەگەڕاندۆتەوە بۆ سوریا.كە هەمیشە بەبەشێك لەخاكی سوریای داناوە.
8.     سوریا بە ئاسانی كەوتە ژێر هەڕەشە و مەترسی پەلاماردانی توركیا و هەربۆیە زوو بەزوو بە مەرجەكانی توركیا ڕازی بوو بۆ گفتوگۆكردن و واژۆكردنی ئەم ڕێكەوتنامەیە و دوای  14 ساڵ لە هاوپەیمانی و پشتگیركردنی پەكەكە و ئۆجەلان یەكسەر هەموانی لەسەر سینیەكی زێڕێن پێشكەش بەتوركیا كرد و كردینیە قوربانی سوریا و دەسەڵاتەكەی.
9.     ئەم ڕێكەوتنە ئەوە دەردەخات كە هەمیشە توركیا دوژمنی سەرسەختی مەسەلەی كورد بوە لەساڵی 1923وە تاكو ئێستاش كە دژایەتی توندی مەسەلەی كورد دەكات لە باكور و ڕۆژئاوا و باشوور و ڕۆژهەڵاتیش.بەهەمان شێوەش دەسەڵاتدارەكان لە سوریا و عێراق و ئێرانیش هەمئاهەنگ و هاوكاری یەكتر و توركیاش دەكەن لەو مەسەلەیەدا و دژی هەر هەوڵ و دەسەڵاتێكی كوردن لەهەر پارچەیەكی كوردستانی گەورەدا.
10.    كەواتە ڕاوەدوونان و دەركردن و وەدەرنانی ئۆجەلان لەسوریا  بە فیتی توركیا و بەڕەزامەندی سوریا و ئەسەدی باوك بوە و هەر دوای 1 ساڵ لەو ڕێكەوتنە شوومە و لە ڕێكەوتی 14/2/1999دا ئۆجەلان لە ئۆپەراسیۆنێكی دەزگا جاسوسیەكانی سوریا و توركیا و یۆنان و ڕوسیا و ئەمریكا و ئیسڕائیل و ئەوانی تریشدا لە كینیا دەستگیركراو و تائێستا كە 20ساڵی ڕێكە لە زیندانی ئیمیڕاڵیدایە.
•     كەواتە كوردە دۆست و دوژمنی خۆت بناسە و بڕوا بە هیچ وڵات و دەسەڵاتدارێكی ناوچەكە و تەنانەت دونیاش مەكە و هەموانیان لە پێناو بەرژەوەندیەكانی خۆیاندا كورد دەكەنە قوربانی ولە تەنگانەكاندا بێ‌ پشت و پەنا بەجێی دەهێڵن ، نە ئەسەدی باوك و نە ئەسەدەی كوڕیش لە ئێستادا و لەو پەڕی لاوازیدا دۆستی كورد نەبوون و ناشبن و ئەوەی كە كردوشیانە لە یارمەتی هێز و حیزب و سەركردە كوردەكانی باشووردا تەنها بۆ دژایەتی ڕژێمی بەعسی عێراقی بوە و بۆ لاوازكردن و ڕووخاندنی ئەو بوە نەك لەبەر دۆستایەتی و خۆشەویستی كورد لە باشوور.بۆیە  هەق وایە چۆن دوژمنانی كورد یەك و یەكگرتوون بۆ دژایەتی كورد و مەسەلە ڕەواكەی  پێویستە كوردیش لەناوخۆی خۆیدا ئاوها یەك و یەكگرتوو بێت دژی ئەوان و بەرژەوەندیەكانیان و پەند وەربگرێت لە مێژووی ڕەش و تاوانكاری 100ساڵەی ئەوان دژ بەكورد و كوردستان.
•     سەرچاوە:
=========
1.     https://ar.wikipedia.org/wik

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس