تاكگەرایی وەك فەلسەفەیەكی سیاسی بۆ بونیاتنانی تاكێكی ئازادی كوردی

وتار/ 22/06/2019 992 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

تاكگەرایی وەك فەلسەفەیەكی سیاسی بۆ بونیاتنانی تاكێكی ئازادی كوردی

نەوزادی موهەندیس
[email protected]
•     چەمكی تاكگەرایی
تاكگەرایی بە ئینگلیزی  Individualism، بریتیە لە هەڵوێستێكی ڕەوشتی،فەلسەفەیەكی سیاسیە،ئایدۆلۆژیایە،یان تێڕوانینێكی كۆمەڵایەتیە كە جەختدەكاتەوە لەسەر بەهای مەعنەوی تاك.تاكگەرایی داوای ئەوە دەكات كە تاك ڕۆڵی خۆی ببینێت و ئامانج و ویستەكانی خۆی پیادە بكات بۆ ئەوەی ببێتە پنتێكی سەربەخۆ و پشتیش بەخۆی ببەستێت.
تاكگەرایی پێی وایە كە بەرگریكردن لەمافی تاك مەسەلەیەكی ڕیشەییە و پێویستە بێتە دی لەسەروو بەهاكانی دەوڵەت و كۆمەڵگاوە.هەروەها هەموو دەستێوەردانێكیش ڕەتدەكاتەوە بۆ بەرژەوەندیەكانی تاك لەلایەن كۆمەڵگا یان دامودەزگاكان وەكو حكومەت،زۆر جاران تاكگەرایی دژە لەگەڵ تاكڕەوی و كۆمەڵبووندا.
تاكگەرایی ،تاك دەكاتە پنتی گرنگیپێدانی و ئەمەش دەستپێدەكات (( لەگەڵ گریمانەی تاك مرۆڤ بریتیە لە هۆكاری سەرەكی و گرنگترین لە خەبات لە پێناو ڕزگاربوندا)).بەهەمان شێوە چەمكی تاكگەرایی ئاماژە دەكات بۆ (چۆنێتی بوون وەك تاك)) چونكە تاكگەرایی پەیوەندی بە خاوەندارێتی ((كەسایەتی تاكەوە)) هەیە: لە بێوێنەی (quirk)، بۆهیمی و قۆناغەكانی ژیان،بەشێوەیەك لایەنگیریەك هەیە بەرەو داهێنان و تاقیكردنەوەی جیاواز لە داب و نەریتەكان،و كاروكردەوە باوەكان، بەهەمان شێوەش جێبەجێدەبێت بەسەر هەڵوێستە فەلسەفیە مرۆڤانەییەكان و ئاكارەكانیشیاندا.
•     تیۆری تاكگەرایی
بنەمای تاكگەرایی، بریتیە لە شێوازی پێناسەكردنی شتەكان بەپێی جیاوازیان لە شتەكانی تر،كارل یۆنگ ئاوها پێناسەی تاكگەرایی دەكات،كە بریتیە لە پڕۆسەی گۆڕانكاری و پەڕینەوە،لەڕێگەی نەستی كەسیەوە یان كۆمەڵەوە،كە ئامادە دەكرێت بۆ هەست((بەمانای خەو،یان ئەندێشەیەكی چالاك یان پەیوەندیەكی ئازاد)) ( بەشێوەیەك دەتوانرێت وەربگیرێن لەتەواوی كەسایەتیەكە).
 یان بریتیە لە پڕۆسەیەكی سروشتی پێویست بۆ تەواوكردنی نەفس تا جێگەی خۆی دەگرێت و دروستدەبێت).
•     تاكگەرایی بریتیە لە پڕۆسەیەكی هەمیشەیی ناتەواو،وهێشتنەوەی((پێش تاك)) بەپشتگوێخراوی،كە وادەكات ئایندەی تاكگەرایی بێتەدی و ڕۆشن بێت.
•     مێژووی سەرهەڵدانی بیرۆكەی تاكگەرایی
وشەی ((تاكگەرایی)) بۆ یەكەم جار هاتۆتە ناو زمانی ئینگلیزیەوە وەك سیفەتێكی ناشیرینكردن و بێزلێكردنەوە یان قێزەون نیشاندان، لەلایەن ئۆینتیزوە بەكارهێنراوە لە كۆتایی سیەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا هەرچەندە دیارنیە كە كەوتبێتە ژێر كاریگەری ((سیمۆنیەوە)) saint-simonisme ،یان بەشێوەیەكی سەربەخۆ ئەم وشەیەیان داهێناوە.
•     قوتابخانەكانی تاكگەرایی:
 لیبڕاڵیەت،وجودیەت،ئەنارشیزم، بریتین لە نمونەی ئەو بزوتنەوانە كە تاك دەكەنە پنتێكی سەرەكی بۆ شیكردنەوە،هەروەها تاكگەرایی بریتیە لە هاوبەشیكردن بەرەو ((مافی تاك لە ئازادی و بەدەستهێنانی خود)).
1.لیبڕاڵیەت: بریتیە لە فەلسەفەیەكی سیاسی یان ئەو بۆچونە باوەی كە دامەزراوە لەسەر بیرۆكەی ئازادیەكان و یەكسانی.
ئازادیەكان وەك ئازادی ڕاوبۆچوون،ڕۆژنامەگەری، ئاین،بازاڕی ئازاد،مافە شارستانیەتەكان، كۆمەڵگای دیموكراسی، حكومەتی عیلمانی و هاریكاری نێودەوڵەتی.جۆن لۆك بە دامەزرێنەری فەلسەفەی لیبڕاڵی دادەنرێت وەك فەیلەسوفێكی سەدەی حەڤدەهەم و،لۆك دەڵێت (( هەموو مرۆڤێك مافی سروشتی هەیە لە ژیاندا، لە ئازادی و خاوەندارێتی و نابێت حكومەتەكان ئەو مافە پێشێل بكەن بەپێی گرێبەستی كۆمەڵایەتی،لیبڕاڵەكان لایەنگری گۆڕینی دەسەڵاتە تاكڕەوەكانن بۆ حكومەتی دیموكراسی نوێنەرایەتی و سەروەری یاسا)).
شۆڕشگێڕە بەناوبانگەكان لیبڕاڵیەتیان بەكارهێنا وەك بیانویەك بۆ گۆڕینی شۆڕشگێڕی بۆ ئەو دەسەڵاتانەی كە بە تاكڕەویان دەبینی،لەهەردوو شۆڕشی ئەمریكا و فەڕەنسادا،لیبڕاڵیەت لەدوای شۆڕشی فەڕەنسی دەستیكرد بە بڵاوبونەوە لەسەدەی نۆزدەهەمدا لەهەموو دونیادا لە ئەوروپا و ئەمریكا و ئەمریكای لاتیندا سەرەڕای دژایەتیكردنی لەلایەن ئایدۆلۆژیای كۆنەپارێزی لەلایەك و دواتریش لەلایەن فاشی و شیوعیەكانیشەوە.لەسەدەی بیستدا وەك دوو ئایدۆلۆژیای نوێ‌.بەڵام دیموكراسیەتی لیبڕاڵی  خۆی بەسەركەوتوو بینیەوە لە كۆتایی هەردوو جەنگە جیهانیەكەدا،لە ئەوروپا و ئەمریكای باكوردا، لیبڕاڵیەت لە دامەزراندنی لیبڕاڵیەتی كۆمەڵایەتیدا بوە توخمێكی سەرەكی لە فراوانبوون لە دەوڵەتی ڕەفاهدا،و لەئێستاشدا حیزبە لیبڕاڵەكان لەدونیادا و لەگەلێك وڵاتدا دەسەڵاتیان لەدەستدایە.
2.وجودیەت :بریتیە لە لێكۆڵینەوەیەكی فەلسەفی كە مرۆڤ دەكاتە بابەتی خۆی،نەك تەنها بابەتی بیركردنەوە بەڵكو كار و هەستی مرۆڤ وەك تاكێكی زیندوو،وجودیەت بەشێوەیەكی بنەڕەتی پەیوەندی هەیە بە هەندێك لە فەیلەسوفە ئەوروپیەكانەوە لە هەردوو سەدەی نۆزدە و بیستدا،كە پێكەوە بەشدارن لەو بڕوایەی كە سەرەتای ئەو بیرە فەلسەفیەیە،سەرەڕای جیاوازیان لە زۆرێك لە بیروڕا سیاسیەكاندا.
لەكاتێكدا بەهای هەژمونداری بیری وجودیەت دەگەڕێتەوە بۆ ئازادی،بەڵام بەهای بنچینەیی لە وجودیەتدا بریتیە لە ڕەسەنایەتی وەك چەمكێكی فەلسەفی،لە ڕوانگەی وجودیەكانەوە خاڵی دەستپێكی تاك یەكدەگرێت لەوەی كە ناسراوە بە (( هەڵوێستی وجودی))،یان هەستكردن بە لەدەستدانی ئاڕاستە و تێكچوون و ترس بەڕووی دونیایەكی بێسەروبەرەی بێ‌ مانادا،زۆرێك لە وجودیەكان پێیان وایە كە هەندێك لە فەیلەسوفە كلاسیكی وئەكادیمیەكانیش جا لە هەڵسوكەوت یان ناوەڕۆكدا بێت زۆر دابڕاون زیاد لە پێویست لە ئەزمونی مرۆڤایەتی هەستپێكراو.
•     فەیلەسوفە بەناوبانگەكانی وجودیەت
بەناوبانگترین فەیلەسوفەكانی وجودیەت بریتین لە هەریەكە لە: سۆرێن كیركغور وفیودور دۆستۆفسكی و جان پۆڵ سارتەر و فردریك نیتشە.و لەناویشیاندا سۆرێن كیركغور دادەنرێت بەیەكەم فەیلەسوفی وجودی،سەرەڕای ئەوەی هیچ كات زاراوەی وجودی بەكارنەهێناوە،كیركیغور وادادەنێت كە(( هەموو تاكێك،نەك كۆمەڵگا و ئاین)) بەرپرسیارە لە دۆزینەوەی وشەی ژیانی خۆی بەتەنها،بۆ ئەوەی بژێت بە خۆشی و ڕاستگۆیی یان بە ڕەسەنایەتی)).
وجودیەت لەدوای ساڵانی جەنگی جیهانی دووەمەوە بڵاوبۆوە بە هەوڵی جان پۆڵ سارتەر كە بەرهەمەكانی مارتن هایدگەری دەخوێندەوە كاتێك لە سەربازگەی دیلەكاندا بوو،هەروەها بەزۆرێك لە بوارەكانی تریش كاریگەر بوو لەپاڵ فەلسەفەدا لەناویاندا زانستی لاهوت و دراما و هونەر و ئەدەب و زانستی دەروونی.
سارتەر گریمانەیەكی میحوەری بڵاوكردەوە لە وجودیەتدا كە دەڵێت (( بوون یان وجود پێش ناوەڕۆك دەكەوێت، بەو مانایەی كە بەلای تاكەكانەوە ئەوە زیاتر گرنگە كە خۆیان تاكن(( بونەوەری زیندووی سەربەخۆ و بەرپرسیار و تێگەیشتوە)) لەجیاتی هەر مۆر و ناونیشان یان ڕۆڵ و چوارچێوەیەك یان پێناسە یان هەر پۆلێنكاریەكی پێشوەخت كە بكرێت تیایاندا دابنرێت واتە((ناوەڕۆك)).
3.ئەنارشیزم anarchism:
ئەنارشی یان ئەنارشیزم ((یان دەسەڵات نەویست))لە زمانی ئینگلیزیدا بە((  anarchism)) هاتوە یانی بەبێ‌ دەسەڵاتدار.بریتیە لە فەلسەفەیەكی سیاسی كە بونی دەوڵەت ڕەتدەكاتەوە، و دەوڵەت هیچ گرنگیەكی نیە و زیانبەخشیشە بۆ كۆمەڵگا،لەبەرامبەریشدا بانگەشە دەكات بۆ كۆمەڵگایەكی بێ‌ دەوڵەت و هەوڵدەدات ڕۆڵی دەوڵەت بچوك و قەتیس بكاتەوە لە دەستێوەردانی پەیوەندیە مرۆڤایەتیەكان.بیروڕای ئەنارشیستەكان یەكگرتوو نیە و ناتوانن لەسەر چەند بنەمایەك ڕێكبكەون هەرچەندە بنچینەكەیان یەكە.ئەنارشیزم دادەنرێت لەخانەی چەپە توندڕەوەكاندا.
•     جۆرەكانی ئەنارشیزم
زۆرێك لە جۆرو بیرۆكەی ئەنارشیزم هەن،هەموویان لەگەڵ یەكدا ڕێكنەكەوتون،جۆرە بنەڕەتیەكانی ئەنارشیزم بریتین لە:ئەنارشیزمی سۆشیالیستی و ئەنارشیزمی شیوعیی و ئەنارشیزمی كۆمەڵ و ئەنارشیزمی سەندیكایی و ئەنارشیزمی تاكگەرایی.تاكگەرایی ئینگلیزی : individualist  بە پێچەوانەی زۆرێك لە جۆرەكانی ئەنارشیزمەوە بڕوای بە كەرتی تایبەت و ئابوری و بازاڕی ئازاد هەیە.كەمێكیش لەم   individualistوەك ئیشتراكیەكان دەمێننەوە.
بۆیەكەم جار بابەتە ئەنارشیەكان لە سەدەی شەشی پێش زاین بەدەركەوت لە میانەی كارەكانی فەیلەسوف تاوی لاوزی،دواتریش لەكارەكانی جوانگ زی و باو جینگیان،بەهەمان شێوە دیوجین و كەلبیەكان و زینۆنی سەردەم دامەزرێنەری ڕەواقیە و بابەتی هاوشێوەیان پێشكەشكردوە.هەندێك كات یەسوعی مەسیح بەیەكەم دەسەڵانەویست((ئەنارشی)) دادەنرێت وەك جۆرج لۆشارتییە دەڵێت.بۆ یەكەم جار زارەوەی دەسەڵات نەویستی((ئەنارشی)) هاتە نێو زمانی ئینگلیزیەوە لەساڵی 1642دا و لەمیانەی جەنگی ئەهلی ئینگلیزیدا وەك زاراوەیەكی بچوك سەیركردن و بێڕێزیكردن لەلایەن لایەنگرانی پاشایەتیەوە دژی سەرخڕەكانی بەرامبەریان،بەڵام لەدوای شۆڕشی فەڕەنسی ئەم زاراوەیە بۆ وەصفكردنێكی باش بەكاردەهات.
•     دەسەڵات نەویستی نوێ‌ ((ئەنارشیزم))سەریهەڵدا لە بیری عیلمانی یان دینی ڕۆشنگەری و بەتایبەتیش بەڵگەكانی جان جاك ڕۆسۆ دەربارەی سەنتڕاڵیزمی مەعنەوی بۆ ئازادی.دواتر ولیلم گۆردیۆن ئەم چەمكەی گەشە پێدا.زۆری تریش وەك هەریەكە لە ئادمۆند بیرك و بنجامین تاكەر و جۆسیا وارن و بییر جۆزیف برۆدون گەشەی زیاتریان بەم چەمك و زارەوەی دەسەڵات نەویستیە داوە هەریەكە لە قۆناغ و سەردەمی خۆیدا.جۆزیف دیجاك یەكەم كەسی شیوعی بوو كە خۆی ناونا ئازادیخواز.
•     داهێنەران و بیرمەندانی بیری تاكگەرایی
زۆرترین بەكارهێنانی باشی زاراوەی تاكگەرایی لە بەریتانیادا لە نوسینەكانی جێمس ئەلیشما سمیپ وە هات كە ملیاریەكی ئینگلیزی و كریستیانێكی ئیسڕائیلی بوو،سەرەڕای ئەوەی كە یەكێك بوو لە كەسە یەكەمەكانی ئۆینتیزە سۆشیالیستەكان بەڵام لەكۆتایدا خاوەندارێتی بەكۆمەڵی ڕەتكردەوە و لە تاكگەراییدا ((بەجیهانبوونی ))بینیەوە. كە ڕێگە بە ((بنەچەی عەبقەرێتی ))دەدات،كە گەشە دەكات.سمیپ دەڵێت (( بەبێ‌ تاكگەرایی تاكەكان تانوانن كە خاوەندارێتیەكانیان كۆبكەنەوە بۆئەوەی خۆشیەكانیان زیادبكەن)).ولیام ماكول،گوتاربێژێكی ترە،كە یەكێكە لە ناسیاوەكانی سمیپ بەڵام لە كاتێكی دواتردا دەركەوت،كاریگەر بوو بەهەریەكە لە جۆن ستیوارت میل و تۆماس كارلیل و ڕۆمانسیەتی ئەڵمانی و هەمان دەرئەنجامە باشەكانی دەسكەوت كە سمیپ وەدەستیخستبوو دەربارەی تاكگەرایی،لە كتێبەكەیدا كە لە ساڵی 1847 لەچاپدرا بەناونیشانی((توخمەكانی تاكگەرایی)).
•     ڕۆڵی تاك لە بونیاتنانی كۆمەڵگایەكی سەركەوتوودا
لەو ڕاستیە مێژویانەی سەرەوە و لە بیرباوەڕی ئەو كۆمەڵە بیرمەند و فەیلەسوفانەی ڕۆژئاواوە بۆمان دەردەكەوێت كە بیرۆكەی تاكگەرایی لە ئەوروپا و ئەمریكادا مێژوویەكی دێرینی هەیە و هەمووشیان هاوڕان لەسەر ئەو ڕاستیەی كە تاكی مرۆڤ ڕۆڵ و كاریگەری گەورەی هەیە لەسەر بونیاتنانی كۆمەڵگایەكی پێشكەوتوو و خۆشگوزەران و هوشیار،تاك ڕۆڵێكی بنەڕەتی و میحوەری هەیە لە هەموو پلان و بیرۆكە مرۆڤایەتیەكاندا،دەستور و یاساكان هەموانیان زۆر بەگرنگیەوە باسیان لە تاك و ڕۆڵی تاك كردوە و هەمیشە بەشێك و ڕووبەڕێكی فراوانیان تەرخانكردوە بۆ ئازادی و یەكسانی بوون و كەسایەتی و ماف و ڕێزگرتن لە تاكەكان،چونكە زۆرباش یاسادانەران ئەو ڕاستیەیان بۆ دەركەوتوە كە بەبێ‌ فەراهەمكردنی كەشوهەوایەكی گونجاو بۆ بونیاتی تاكێكی ئازاد و سەربەست لەهەموو ڕووەكانەوە ناتوانرێت كۆمەڵگایەكی سەركەوتوو و گەشەسەندوو پێكەوە بنرێت،تاك بنچینە و دامەزرێنەری كۆمەڵگا مرۆڤایەتیەكانە،تاك سەرچاوەی ئیلهام و فەلسەفەی ژیاندۆستی و خۆشگوزەرانیە،تاكگەرایی بیرۆكەیەكی سەردەمیانەیە بۆ ئەوەی تاك بەبێ‌ جیاوازی ڕەگەز ڕۆڵی سروشتی خۆی ببینێت لە پێشخستن و گەشەی كۆمەڵگاكاندا،هیچ كات كۆمەڵگا ناتوانێت ببێتە كۆمەڵگایەكی پێشكەوتوو ئازادیخواز بەبێ‌ بوونی بیرۆكە و ئامادەگی تاكی ئازادیخواز و سەربەست ،جا هەركات تاكەكان ئازادبوون لەهەموو ڕوەكانەوە و یەكسانیش بوون لەبەردەم دستور و یاساكاندا ئەوا دەبنە تاكێكی داهێنەر و بە بەخشش و دەتوانن گەلێك دەسكەوت و كار و شاكاری مەزنی مرۆڤایەتیش بونیاتبنێن،چونكە بەكۆی تاكەكان كۆمەڵگاكان دروستبوون،بۆیە تاك پنتی سەرەكیە لە بونیاتنانی كۆمەڵگایەكی پێشكەوتوو و پڕ ڕەفاهدا لەسایەی سیستەم و حوكمڕانیەكی لیبڕاڵ و دەسەڵات نەویست و وەك یەكیدا.
•     بیرۆكەی تاكگەرایی لەكوردستاندا
بیرۆكەی تاكگەرایی لەكوردستاندا زۆر لەمێژ نیە،چونكە بۆخۆی كوردستان داگیر و دابەشكراوبوە و هێندەی سەرقاڵی مقاوەمەت و شۆڕش  بوە لەبوون و مانی خۆی و مێژوو و جوگرافیا و شوناسەكەی نیوهێندە كاتی نەبوە بۆ ئەوەی لا بكاتەوە بەلای قوتابخانە یان سەنتەرە لێكۆڵینەوەكاندا و توێژینەوە بكات دەربارەی ئایندە و بیرۆكەو فەلسەفە سیاسیەكانی سەردەم،كورد تا ئێستاش خاوەن قەوارە و دەسەڵاتێكی خۆی نیە و ناتوانێت ئازادانە و سەربەخۆییانە سیاسەت و ئابوری و ئەمنیەت و باری كۆمەڵایەتی خۆی بەڕێوەببات.جا هەر نەتەوە و گەلێك دەسەڵات و دەوڵەت و خاوەن دەستوری خۆی نەبێت ناتوانێت ببێتە خاوەنی ئۆرگان و دامودەزگا حكومیەكان و ناتوانێت ئازادانەش بیربكاتەوە و پلانیش دابڕێژێت،بۆیە بونی دەوڵەت و سیستەمێكی حوكمڕٍانی بەهێز مەرجی سەرەكیە بۆ بیركردنەوە و دامەزراندنی قوتابخانە و پێگەیاندنی تاكی ڕۆشنگەر و ڕۆشنبیر و بیرمەندی جیاواز بەسەر قوتابخانە جیاوازە فكریە جیهانیەكاندا،هەربۆیە بیرۆكەی تاكگەڕایی چەندە لەكەشێكی دیموكراسی و ئازادیدا دێتە بون،هێندەش زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەی خۆماڵیش ڕۆڵیان دەبێت لەوەی كە چۆن تاك ڕێڕە و ڕێچكەی خۆی دەبینێتەوە لە بیركردنەوە لە ئایندەی.
تاكی كوردی لەماوەی 28 ساڵی تەمەنی حوكمڕانی كوردیدا و لە ئەنجامی جیاوازی و وزوڵم و زۆری و نادادپەروەری و خۆسەپاندن و قۆرخكاری لەدەسەڵات و بردنی خێروبێری وڵات و برسیكردنی تاك و كۆمەڵگا لەلایەن حیزب و سەركردە سیاسی و بنەماڵە دەستڕۆیشتوەكانەوە،تازە بەتازە هەستیان بەو ڕاستیە كردوە كە چیدی نابێت تاكی كورد لەژێر سایەی حیزب و سەركردە سیاسیەكاندا بمێنەوە و بەشداری پیلان و سیاسەتە هەڵەكانیان بكەن،تاكەكانی كۆمەڵگای كوردەواری هەرزوو دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991ی گەلەكەمان و دوای قۆناغی شەڕی ناوخۆ و پەنجا بەپەنجای حوكمڕانی و دواتریش خۆسەپاندن و بەتاڵانبردنی سەروەت و سامانی خەڵكی و نادادپەروەری و زوڵم و زۆر و تەسكردنەوەی ئازادیەكان و دیموكراسیەت و یەكسانی،ساڵ بەساڵ گەیشتنە ئەو بڕوایەی كە لە حیزب و سەركردە سیاسیە كۆن و نوێكانیش دووربكەونەوە و لەهەڵبژاردنەكاندا بەشداری نەكەن و دەنگیان پێنەدەنەوە كە زۆر جار بەقازانجی حیزبە دەسەڵاتدارەكان تەواو دەبوو، چونكە دەنگەكانی ئەمانیان بەساختە و گزیكردن دەبرد بۆ خۆیان.تاكی كورد لەماوەی 28 ساڵی ڕابووردوودا گەلێك گۆڕانكاری فكری و ئایدیا  بەسەریاندا هاتوە و گەیشتونەتە ئەو بڕوایەی كە وەك تاكێك باشتر دەتوانن نمایندەی بیر و هزر و ئایندە و خواستەكانی خۆیان ببن وەك لەوەی لە چوارچێوەی تەسكی حیزبەكاندا قەتیس ببن.تاك چەندە دوور بێت لە حیزبی سیاسی هێندەش ئازادانە بیر دەكاتەوە و دەتوانێت ببێتە تاكێكی بە بەخشش و داهێنەر و سوودمەند بۆ كۆمەڵگا.
•     چۆن و بە چ میكانیزمێك تاكێكی ساغڵەم و ئازادی  كوردی بونیاتبنێین ؟
سەرەتا دەبێت كار و ژیانی سیاسی و حیزبایەتی لە كوردستاندا ڕێكبخرێتەوە، بەشێوەیەك بە پێی دەستور و یاساكان حیزبی سیاسی دابمەزرێت دوور بێت لە ئینتیمای نەتەوە و ئاین و مەزهەب و میلیشیای چەكداری و ناوچەگەرێتی.حیزب لە سەر بنەمای هاوڵاتیبوون و دڵسۆزی بۆ گەل و نیشتیمان دابمەزرێت،حیزبی سیاسی نابێت ببێتە جێگرەوەی دامودەزگا شەرعیەكانی وڵات و دەسەڵات و حكومەت،بەڵكو هاوكار و پشتیوانی بێت. حیزب و سەركردە سیاسیەكان دەبێت لەژێر سایەی دەستور و دەسەڵاتدا بن نەك لەسەروو ئەوانەوە فەرمان بدەن.حیزب و حیزبایەتی تەسك بمێنێت بەڵام بە تۆخكراوەی نا،حیزب تەنها بۆ سەرمەشقكردن و ڕانما و ڕابەرایەتی گەل و جەماوەر ڕۆڵببێنێت نەك بچێتە تەواوی جومگەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵگاوە. حیزبی سیاسی دەبێت ڕێز لە دەستور و یاسا و دادوەر و بنەماكانی دیموكراسی و ئازادی و ئاشتی و دادپەروەری و وەكیەكی و كاری پێكەوەیی  بگرێت و ڕێز لەماف و ئازادیەكانی تاك و گروپ و تەواوی كۆمەڵگا بگرێت.حیزب دەبێت كار بكات بۆ زیاتر هوشیاركردنەوەی تاك و كۆمەڵگا و ئینتیمای نەتەوە و نیشتیمانیان لا خۆشەویست كات نەك ئینتیمای حیزب و سەركردە و بنەماڵەكان،حیزب دەبێت ببێتە فاكتەری كۆكەرەوەی تەواوی ڕاوبۆچونە جیاوازەكان نەك شەقار شەقاركردنی تەواوی كۆمەڵگا. جا هەركات حیزب و سەركردە سیاسیەكان توانیان ئەم كارە بكەن،ئەوا بەدڵنیایی بونیاتنانی تاكێكی ساغڵەم و هوشیار و ئازاد و دیموكراسخواز و خەمخۆری گەل و نیشتیمان بونیاتدەنرێت.
 با تاكی كورد لەهەر چین و توێژێك بێت سەر بەهەر حیزب و ڕێكخراوێكی پیشەیی و سەندیكایی و مەدەنی بێت،بەڵام گەر ئینتیمای بۆ تاكێتی خۆی لەپێش هەموانەوە و دواتر بۆ پابەندبوون بە دەستور و یاساكانەوە بوو ئەوا بەدڵنیایی هیچ كات ڕێگە نادات زوڵم و زۆر و چەوسانەوەی بەرامبەر بكرێت،ئەوكاتیش تاكێكی بوێر و خاوەن ماف و  بەبەخششی لێدروست دەبێت،تاكێك كە بتوانێت پشت ببەستێتە سەر توانا مادی و مەعنەویەكانی خۆی،هەست بە هاوڵاتیبونی خۆی بكات لەسایەی یاساو دەستورێكی ڕێز لێگیراودا،تاكێك لەسایەی سیستەمێكی حوكمڕانی و سیاسیدا كە ڕێگەی پێبدات ئازادانە بیر بكاتەوە و ڕاوبۆچونی خۆی وخواست و ویستەكانی دەربببڕێت ،تاكێك كە شكۆ و كەرامەت و پیرۆزیەكانی پارێزراو بێت،ئەوا بەدڵنیایی كۆمەڵگایەكی هوشیار و ئازاد و پێشكەوتوو و سەركەوتوشی لێوە بەرهەم دێت.
 بەم شێوەیە و بەم میكانیزمەی كە دەبێت تاكەكان هاوكار و پشتیوان و هەم هاوبەشیش بن لە دەركردن و دانانی یاساكان و بەشداریی جدیش بكەن لە ئیدارە و بەڕێوەبردنی گەل خۆیدا،بە ئازادانە دەنگ بدات و ڕێكخراوی مەدنی خۆی پێكەوە بنێت و خەباتیش بكات بۆ وەدیهێنانی ئامانج و خواست و ویستەكانیان بە ئازادانە،ئەوكات بنەما و سیستەم و فەلسەفەی بیری تاكگەرایی لەهەرێمی كوردستان و كۆمەڵگای كوردەواریشدا سەرهەڵدەدات و بەهێزیش دەبێت و بەنارچاریش حیزب و سەركردە سیاسیەكانیش گوێ‌ بۆ ڕاوبۆچون و هەڵوێست و گوتار وكرداریان دەگرێت. جا پێكەوەنانی ئەم سیستەمی تاكگەراییە لەكوردستاندا دەبێت ڕێكخراو بێت و لەلایەن كەسانی نوخبە و دەستەبژێر و بیرمەند و ڕۆشنگەر و ڕۆشنبیرەكانەوە سەرپەرشتی و ئیدارەش بدرێن،هەریەكە لە جێگە و پێگەی خۆیەوە،هیچ تاكێك نیە گرنگی نەبێت و هیچ تاكێكیش نیە ڕۆڵ و كاراكتەری بەهێزی نەبێت،ئەگەر ژینگە و ئاڕاستەی گونجاو و راِست و دروستی خۆی بدۆزێتەوە و بۆی فەراهەم بكرێت.
هەمیشە دەوڵەت و حوكمڕانی و سەركردایەتی سیاسی ڕۆڵی گرنگیان دەبێت لەو كار و پڕۆسە گرنگەدا،بەڵام زۆرجارانیش لەم جۆرە دەسەڵاتانەی هەرێمی كوردستان و ناوچەكەشدا بەنیەتی پێشوەختە و بەبەرنامە بۆداڕێژاو حیزب و سەركردە سیاسیەكان كاردەكەن بۆ ڕێگەگرتن لە پێكەوەنانی دامودەزگا نیشتیمانیەكان لە سوپایەكی نیشتیمانی دوور لە ئینتیمای حیزبی و سەركردە،دامودەزگای حكومڕانی لە یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری.ڕێگردەبن لە هوشیاربونەوەی تاك و كۆمەڵگا لەترسی نەهێشتنی دەسەڵات وحومكڕانیەكانیان،بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانی خۆیان و حیزب و بنەماڵەكانیان. بۆیە زۆر باش دەزانن چەندە تاك هوشیاربێت و چاوكراوە بێت بۆ ئامانج و ئایندە و خواست و مافەكانی هێندە مەترسی دروستدەكات بۆ سەر دەسەڵاتەكانیان،هەر لەبەر ئەوەشە كە تائێستا و لەماوەی 28 ساڵی ڕابووردوودا هیچ هەنگاوێك هەڵنەنراوە بە ئاڕاستەی تاكگەرایی لەكوردستاندا،بەڵكو هەموو هەوڵەكانیان بۆ قۆرخكاری سیاسی و ئابوری و بازاڕ و هێز و دەسەڵات و دەستی كار بوە،هەموو هەوڵیان بۆ نەكردنەوە و دانەمەزراندنی كارگەی گەورەی بەرهەمهێن بوە ،هەموو هەوڵیان بۆ كردنی كۆمەڵگا و تاكی كوردی بە تاك و كۆمەڵگایەكی بەرخۆری بێ‌ بەرهەم و نەخوێندەوار و هەژار و برسی بۆئەوەی بۆ پارچە نانێك یان مووچەیەكی كەم تەنها پاشكەوتە و دواكەوتەی حیزبە سیاسیەكان بن.
بۆیە ئیدی كاتی ئەوە هاتوە كە تاك هێز و پێزی خۆی وەربگرێتەوە و ببێتە پنتی داڕشتنی سیاسەت و پلان و بەرنامەی دەسەڵات و حكومەتی كوردی و خۆی نمایندەی خۆی بكات لە هەڵبژاردنەكاندا ئەویش بەگۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردنەكان لە تاك بازنەییەوە بۆ فرە بازنەیی بۆ ئەوەی هەموو تاكێكی سەربەخۆ بتوانێت خۆی كاندید بكات و بشبێتە نمایندەی ناوچە و كۆمەڵگا و چین و تویژەكەی خۆی دوور لە مەحسوبیەت و مەنسوبیەتی حیزبی وەك هەموو تاكێكی لیبَڕاڵی وڵاتە ئەوروپی و ڕۆژئاواییەكان.
خۆشبەختانەش سەرەتای ئەو هەوڵ و بیرۆكانەی كە گرنگی تاك و تاكگەرایی پیشاندەدات لەئێستای كوردستاندا سەریهەڵداوە و لانی كەم و لەبەر ڕۆشنایی دەرئەنجامەكانی كۆتا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستاندا لە 30ئەیلولی 2018دا دەركەوت كە نزیكەی لە 60% جەماوەر بەشداری پڕۆسەی دەنگدانیان نەكردوە و ئەمەش بە ڕەتكردنەوەی هەژمونی حیزب و سەركردە سیاسیە كلاسیكی و نوێكان دادەنرێت و زەنگێكی ئاگارداركردنەوەش بوو بۆیان.كەچیدی تاكی كورد دواتان ناكەوێت و دەنگتان پێنادات ئەمەش سەرەتای قۆناغێكی نوێی سیاسیە لەكوردستاندا.جا بەدڵنیایش ئەم ڕەوت و بیرۆكە و ئاڕاستەی تازەگەری و تاكگەراییە لەلایەن حیزب و سەركردە دەسەڵاتدارەكانەوە بەدژی خۆیانی دەزانن و تا بۆشیان بكرێت دەبنە ڕێگر لەبەردەم گەشە و پێشكەوتنیداو ململانێكەش هەر وا ئاسان نابێت،بەڵام گرنگ سەرهەڵدان و دەستپێكردنێتی و بەردەوامیشی دەوەستێتە سەر ئاستی سووربون و خەمخۆری و دڵَسۆزی تاكەكان بۆ ماف و خواست و ویست و ئایندەی خۆیان و نەوەكانیشیان.چونكە هەركات ئەم ئاڕاستەی تاكگەراییە لەكوردستاندا سەركەوت ئەوكات دەتوانین بڵێین كە كۆمەڵگا و تاكی كوردیش لەسایەی حوكمڕانیەكی لیبڕاڵ و دیموكراسیدا گەشەو پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی بەخۆوە دەبینێت و لاپەڕەیەكی نوێش هەڵدەداتەوە لەمێژووی خەباتی خۆیداو بەپێچەوانەشەوە ئەوا كاروانی خەباتی بەجێماو لە كاروانی خەباتی مرۆڤایەتی و دیموكراسی و پێشكەوتن و داهێنان بەرۆكی كورد بەتاك و كۆمەڵگاوە بەرنادات ولەتونێلە ڕەش و تاریكەكانی ڕابووردوو و ئێستاش دەربازمان نابێت.
سەرچاوە:
======
.1https://ar.wikipedia.org
.2https://www.noonpost.com
.3 https://weziwezi.com
.4 https://arz.wikipedia.org

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس