مەلەفی نەوت لەنێوان ڕادەستكردن و نەكردنی بە بەغدا

وتار/ 24/03/2019 790 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

مەلەفی نەوتی هەرێمی كوردستان لەنێوان ڕادەستكردن و نەكردنی بە  بەغداد ...
===============================
 نەوزادی موهەندیس
[email protected]
•     ئاشكرایە لەو كاتەوەی نەوت وەكو سامانێكی سروشتی بوە كاڵایەكی بازرگانی و جێگەی بە خەڵوزی بەردین لێژكرد و بوە سەرچاوەی یەكەمی وزە لە دونیادا و ئیدی هەموو دونیا كەوتنە گەڕان و هەڵكەندن و دەرهێنانی نەوتدا ولێڵی بوون،بۆئەوەی بتوانن وڵات و كۆمەڵگاكانیان بەرەو پێشبەرن و پێشكەوتن و داهێنان وەدەستبێنن و خۆشگوزەرانیش بۆ هاوڵاتیانیان دابین بكەن. نەوت زیاد لە 100 ساڵی ڕێكە بۆتە یەكەم سەرچاوەی وزەی بێ‌ ڕكابەر و لە ناوەڕاستی سەدەی بیستیشەوە غازی سروشتیش وەكو جۆرێكی تری وزە بوە دووەم سەرچاوەی وزەی بەنرخ لەپاڵ نەوتی خاودا.
•     ئیدی لەوساتە وەختەی نەوت و غازی سروشتی بونەتە جێگرەوەی سەرەكی جۆرەكانی وزەی تر لە كلاسیك و نوێبوەكانیشەوە ، پێشبینیش دەكرێت بۆ نزیكەی 100 ساڵی ئایندەش هەروا بمێننەوە ، نەوت لە ئێستادا لەلایەك بۆتە بزوێنەر و میحوەری هەموو پێشكەوتن و داهێنانەكان  بۆ هەندێك كۆمەڵگا و بۆتە مایەی خۆشبەختی و خۆشگوزەرانی بۆ بۆیان و لەلایەكی تریشەوە بۆ هەندێكی تر بۆتە مایەی هەژاری و دواكەوتن و داگیر و دابەشكردن و ماڵوێرانی. هەربۆیە نەوت وەك چەك وشمشێرێكی دوو دەم وایە  لەكاتی ئاشتی و جەنگەكاندا و گەر بە عەقڵێكی وورد و بە پلان و سیاسەتێكی لێزانانەوە نەتوانرا ببرێت بەڕێوە ئەوا دەبێتە  شمشێرێكی بڕەر و بكوژ بۆ خاوەنەكەی و گەریش بەپێچەوانەوە مامەڵەی لەگەڵداكرا ئەوا دەبێتە شمشێرێكی بڕەر بۆ دوژمنان و نەیاران و مایەی خۆشبەختیش بۆ نەتەوە و نیشتیمانەكان.
•     نەوت و مەسەلەی نەوت لە ئێستادا بونەتە دوو مەسەلەی زۆر هەستیار و گرنگ كە تەنها لێزان و بڕیار بەدەست و بەهێزەكان دەتوانن لەبەرژەوەندی خۆیان بەكاریبێنن،نەك تەنها وڵاتانی خاوەن نەوت كەتەنها بونەتە فرۆشیار و هەڕاجكەرێكی نەوتەكەیان بەهەرزانترین نرخ و بازاڕێكی بەردەوام بۆساغكردنەوەی كاڵا بەرهەمهاتوەكانی وڵاتانی زلهێز و پیشەسازی و كۆمپانیان زەبەحەلاحە نەوتیەكان.
•     گەلێك لە وڵاتان و سەركردەی بەهێزی وڵاتانی دونیای سێهەم و تازە پێگەیشتوو كە بەناوی شۆڕش  و خۆماڵیكردنی نەوتە و سامانە سروشتیەكانی وڵاتەكانیان و بۆئەوەی خۆیان بكەنە پاڵەوانی نەتەوەیی و نیشتیمانەكانیان و دواتریش بۆ هەتاهەتایە لەدەسەڵاتدا بمێننەوە و لەخێروبێری نەوتی وڵاتەكانیان بخۆن و خۆیان و بنەماڵەكانیان تێر و میلەتەكانیشیان هەژار و دواكەوتوو و نەخۆش و بێكار بمێننەوە.هەوڵیاندەدا كە دژی زلهێزەكانی دونیا و كۆمپانیا فرە ڕەگەزەكان بوەستنەوە  و نەوت وەكو چەكێك و كارتی فشار بەڕوویاندا بەكاریبێنن ،بەڵام تاكو ئێستا هیچ كامیان سەركەوتوو نەبوون،چونكە نەوت موڵكی هەموو مرۆڤایەتیە و گەرەكە هەموان سوودی لێببینن نەك تەنها وتەنها دەستە و تاقمێكی مشەخۆر و پاوانخوازی دەسەڵاتەكان لەوڵاتانی دونیای سێدا.لەبەرئەوەی نیەتی ئەو بەناو پاڵەوانانە هیچكات ڕاستگۆ نەبون لەگەڵ میلەتەكانیاندا نەك لەبەرئەوەی زلهێزەكان دڵسۆزتربن لەوان هەربۆیە هەوڵەكانیان بەئاكام نەگەیشتوون.
•     بۆیە لە ئێستای كوردستانی باشووریشدا وەك هەرێمێك لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵیدا،وخاوەن تاڕادەیەك بڕە نەوت 45 -60ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ و زیاد لە 5 تریلیۆن مەترسێجا غازی سروشتی زۆر و زەوەند،گرنگی و كاریگەری خۆی هەیە لەسەر نەخشەی وزەی دونیادا و زلهێزەكان و كۆمپانیا نەوتیە گەورەكان وەك((ئەكسن مۆبیل و شێل و تووتاڵ و BPو گازپرۆم وشیڤرۆن و ڕۆسنەفت ودانە غاز و...هتد)) و گەلێك كۆمپانیای مامناوەندی و بچوكی تریش لەهەوڵدان بۆ وەدەستهێنانی ئیمتیازاتی كێڵگە نەوتیەكانی هەرێمی كوردستان و لە ئێستادا و لەوكاتەوەی لەساڵی 2002وە نەوتی هەرێمی كوردستان لە بیرە نەوتەكانی شیواشۆك لەكۆیە دەرهێنران و فرۆشراش ، ئیدی دەستكرا بە واژۆكردنی 42 گرێبەستی نەوتی و دابەشكردنی هەرێم بۆ زیاد لە 50 بلۆكی نەوتی و زیاد لە 40 كۆمپانیای نەوتیش لە پێشبڕكێدان بۆ وەدەستهێنانی كێڵگە و ئیمتیازاتە نەوتیەكان.
•     ئەم سیاسەتی نەوتیەی هەرێم كە لەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی باڵای هەرێمی نەوت و گازەوە پیادە دەكرا و بەڕێوەدەبرا بەپێی یاسای نەوت و غازی هەرێمی ژماری 22 ساڵی 2007 كە بەنیوەناچڵیش جێبەجێدەكرا !، گەلێك كەموكوڕی و تەنانەت گەندەڵی و ناشەفافیەت و بێمتمانەیی و بەتاڵانبردنی پێوەدیاربوە هەر لە پێدانی ئیمتیازاتەكان و جۆری گرێبەستەكان((موشارەكە)) و پێدانی بڕی پشكی كۆمپانیاكان و وەرگرتنی قەرز و وەرگرتنی پارەی پێشینە بەرامبەر نەوت و تاریكاندنی داهات و خەرجیەكانی نەوت و واژۆكردنی گرێبەستی 50 ساڵی و 26 ساڵی و 20ساڵی بۆ نەوت و غازی سروشتی .هەموو ئەم كارانە وایانكرد كە هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵانی 2011وە بكەوێتە ژێر باری قەرزێكی دەرەكی و ناوەكی زۆرەوە كە بەنزیكەی 20ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت. دواتریش لەكاتی سەرهەڵدانی كێشە سیاسی و ئابوری و ئەمنیەكان لەنێوان بەغداد و هەرێمدا دوای شەڕی داعش و داگیركردنی موصڵ و دابەزینی نرخەكانی نەوت لە دونیدا لە 115دۆلارەوە بۆ 27 دۆلار لەمانگی 6/2014دا و هاتنی نزیكەی 2 ملیۆن ئاوارەی عەرەب بۆ كوردستان و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداد و دواتریش سەپاندنی سیستەمی پاشەكەوتی مووچە لەلایەن حكومەتەوە بەسەر مووچەخۆراندا،هەموان ئەم هۆكارانە پێكەوە بونە هۆكاری سەرهەڵدان و بەردەوامبوونی قەیرانێكی توندی ئابوری و دارایی كە زیاد لە 4 ساڵیان خایاند و لێكەوتە و زیانەكانیشی بۆ دەیان ساڵی تر دەگەڕێتەوە.
•     هەموو ئەم هۆكارانەش لەبەر بوونی كێشە و لێكتێنەگەیشتنی دەستڕۆیشتوانی سیاسەت و ئیدارە لە هەولێر و بەغداد بوو لەسەر مەسەلەی نەوت و پیادەكردنی سیاسەتی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتی كوردستان بێ‌ گەڕانەوە بۆ بەغداد، لەكاتێكدا بەپێی دەستوری عێراقی هەمیشەیی ساڵی 2005 و لە ((بابی چوارهەم و مادەكانی  111 و 112 / یەكەم  و دووەم )) دا دانی بەوەدا ناوە كە نەوت و غازی سروشتی موڵكی هەموو گەلانی عێراقە لەهەموو هەرێم و پارێزگاكاندا.و دیاریكردوە دەبێت ئەو سامانە سروشتیە بەهاوبەشی و هاوكاری ناوەند و هەرێمەكان بەڕێوە بچێت نەك بەتەنها.زۆر بەڕوونیش لە بابی چوارهەم (( پسپۆڕیەكانی دەسەڵاتەكانی ناوەند )) وە لە بابی پێنجهەیشدا ((دەسەڵاتەكانی هەرێمەكانی)) دیاریكردوە.
•     بۆیە لێرەدا پرسیارە گەورە و گرنگ و چارەنوسسازەكە ئەوەیە ،ئایا  بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق مامەڵە بكەین لەگەڵ نەوت و غازی سروشتی هەرێمدا وەك هەرێمێك لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێرقی فیدڕاڵدا؟ یان وەك هەرێمێكی دەرچوو لە دەستور كە كورد بۆخۆشی دەنگی پێداوە و ڕەزامەندبوە لەسەری مامەڵە بكەین و هیچ حساب بۆ ناوەند نەكەین؟ ئایا دەبێت هیچ گفتوگۆو كاری هەمئاهەنگی و پێكەوەیی نەبێت لەنێوان هەرێم و ناوەندا لەسەر مەسەلەیەكی وا هەستیار و گرنگدا؟بەكورتی  پرسیارە جەوهەریەكە ئەوەیە ئەرێ‌ دەتوانین نەوت و غازی سروشتی هەرێم و داهاتەكانیان ڕادەستی بەغداد نەكەینەوە ؟ ئەرێ‌ دەتوانین بێ‌ حسابكردن بۆ دەستور و دەسەڵاتەكانی ناوەند مامەڵە بەنەوتی كوردستانەوە بكەین؟ و دەیانی پرسی تریش..
•     سەرەتا دەبێت ئەوە بزانین چ عێراق وەك دەوڵەتێكی دانپیادانراو و فەرمی لەلایەن نەتەوە یەكگرتوەكان و خاوەن مێژوو وسیادە و سەروەری بەپێی دەستوری هەمیشەیی 2005 هەڵسوكەوت دەكات لەناوخۆ و دەرەوە و ناوچەكەشدا لەهەموو بوارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتی و ..هتد.هەرلەبەر ئەمەش بەدەوڵەتێكی یاسایی ناسراوە،كەواتە هەرێمەكانیش دەبێت و ئەركیانە كە لەسەر ئەو بنچینە و دەستورە هەمیشەییە مامەڵە بكەن و دەسەڵاتەكانیان پیادە بكەن.بەپێچەوانەشەوە گەر دەوڵەتێك یان هەرێمێك لە چوارچێوەی یاسا نێودەوڵەتیەكان و دەستورە ناوخۆییەكان دەرچوو ناودەبرێت بە وڵاتانی دەرچوو لە یاسا(( دولە مارقە)) كە ئەمەش بۆخۆی سزای نێودەوڵەتی لەسەرە.
هەربۆیە وەك ڕایەكی بێلایەن و دەستوری و یاسایی دەبێت هەرێم پابەند بێت بە جێبەجێكردنی فصڵ و باب و مادە و بڕگەكانی دەستورەوە،و لەچوارچێوەی دەسەڵاتەكانی خۆی دەرنەچێت،و هەر ئەو دەستورەش زامنی مافەكانێتی و هیچ دەسەڵاتدارێكی بەغدادیش ناتوانێت سەرپێچیان لێبكات وەك لە 18ساڵی ڕابووردوودا جێبەجێیانكردوە.هەربۆیە گرەنتی وەرگرتنی بەشە پشكی هەرێم لەداهات و بودجەی عێراق و ناردنی بۆ هەرێم و پاراستنی ئەمنیەت و ئاسایش و سەروەری سنورەكان و ..هتد.دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی ناوەندەوە،بۆیە لەلایەك دەستوربۆخۆی گرەنتیە و لەلایەكیش پابەندبوونی هەرێمیش بەو دەستورە و دەسەڵاتەكانیەوە كە بۆی دیاریكراوە گرەنتیە.
لە 18 ساڵی ڕابووردوودا هیچكات كێشە و ململانێ‌ سیاسی و حیزبیەكان نەبونەتە هۆكاری بڕینی مووچە و بودجەی دانیشتوانی هەرێم، ئەوەی كە بۆتە هۆكار تەنها پابەندنەبونی هەرێم بوە بەدەستور و تەجاوزكردنی بوە لەسەر دەستور و دەسەڵاتەكانی ناوەند،بەتایبەتیش لەبواری نەوت و غازی سروشتیدا.كە بۆخۆشمان وەكو دانیشتوانی هەرێم هەموو گلەییەك و هەموو گومان و پرسیارەكان بە ئاڕاستەی فرۆشتن و خەرجی و داهاتی نەوت بوە لەساڵانی ڕابووردودا و هەرئەوەش بوە هۆی ئەوەی كە حكومەتی هەرێم بۆخۆی و بەناچاری وبەمەبەستی ڕەواندنەوەی ڕاز وگلەییەكان كۆمپانیای دیلۆیتی نێودەوڵەتی هێنا بۆ ووردبینیكردنی پڕۆسەی فرۆشتن و داهات و خەرجیەكانی نەوتی هەرێم.گەرچی بەكەموكوڕیش بێت.
هەربۆیە گرنگە كە هەرێمی كوردستان زۆر بەجدی و بەگەرمی گفتوگۆی چڕوپڕ بكات لەسەر مەسەلەی نەوت و غازی سروشتی و دەسەڵاتەكانی هەرێم و ناوەند،و ئەو كێشە و گرفتە بنبڕبكات لەسەر بنیچینەی دەستور بۆئەوەی ساڵانە و لەكاتی پەسەندكردنی یاسای بودجەی دەوڵەتی عێراقیدا كێشەی نەوت و پشكی بودجەی هەرێم سەرهەڵنەداتەوە ، لەكاتێكدا هەرێم لە ساڵانی ڕابووردوودا سەركەوتوو نەبوە چ لەبەڕێوەبردنی مەلەفی نەوت چ  لە وەدەستهێنانی دروشم و داخوازی و مافە نەتەوەییەكان وەك ئەوەی كە نەتوانرا پڕۆسەی ڕیفراندۆم سەركەوتوو بكات و ئامانجە ڕاستەقینەكەی خۆی بپێكێت كە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی بوو. هەربۆیە چیدی پێویست بەنەناردن و ڕادەستنەكردنەوەی نەوتی هەرێم ناكات بەبەغداد ،چونكە هیچ ئومێدێكی نزیك نیە بۆ پشتیوانی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بۆ مافە نەتەوەییەكانمان لانی كەم بۆ دەیە ساڵێكی تر. جابۆئەوەی كێشەكان زیاتر كەڵەكە نەبن  و هەڵەكانی ڕابووردوو دووبارە نەكرێتەوە هەق وایە بە سنگفراوانی و وەك چاكە و پیاوەتیەكی هەرێمیش بۆ بەغداد نەوت و مەلەفی نەوت ڕادەستی بەغداد بكرێتەوە.هەرچەندە لەهەرێمدا دوو ڕاو و بۆچونی جیاواز و دوور لەیەكتریش هەیە  كە زیاتر لە ڕوانگە و بەرژەوەندی حیزبیەوە سەرچاوەیان گرتوە نەك بەرژەوەندی دوورمەودای میلەتەكەمان،دەربارەی ئەو مەسەلەیە كە لایەك ڕای وایە ئەو مەلەفە هەستیارە تەسلیم بەبەغداد نەكرێتەوە و هە رێم هەنگاوی گەورەی ناوە لەو بوارەدا و لایەكەی تریش بە پێچەوانەوە پێی وایە سوود و قازانجی زیاتر لەوەدایە كە مەلەفی نەوت تەسلیم بە بەغداد بكرێتەوە و ئەوجا هەرێم شەڕ لەسەر بەشە پشكی خۆی بكات لە بودجەی گشتی عێراقدا.
•     چونكە هیچ نەنگیەك لەو كارەدا نیە،لەبەرئەوەی لە دوای ڕووداوەكانی كەركوكی ساڵی 2016كە دەرئەنجامی ڕیفراندۆمە شكستخواردوەكەی هەرێم بوو،گەلێك دەسەڵاتی ئەمری واقعی هەرێممان ڕادەستی بەغداد كردوە بەناچاری لەدوای گەمارۆدانی 77ڕۆژ و زیاتریش لەلایەن دەوڵەتانی دونیا و ناوچەكەشەوە لەبواری فڕۆكەوانیدا، كە لەدەستوردا بە دەسەڵاتەكانی ناوەند ناسێنرابوون لەوانە:
1.گێڕانەوەی 51% خاك و خەڵكی كوردستان بەناوەند و لەباربردنی جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستور.
2.فڕۆكەخانە و دەروازە و خاڵە سنوریەكان.
3. گومرك و سیاسەتی گومركی و تەعریفەی گومركی.
4. مەسەلەی كێشان و پێوانە.
5. فەرمانگەكانی ڕەگەزنامە و پێناسی باری شارستانی و نشینگە و مافی پەنابەرێتی.
6.ڕێكخستنی سیاسەتی فریكوێنسی بڵاوكردنەوە و وپەیوەندیەكان و بەرید.
7. سیاسەتی ئاو و بەنداوەكان.
8. سەرژمێری دانیشتوان.
9.پاشماوە مێژووییەكان.
10سەرچاوەكانی كارەبا و ژینگە وسیاسەتی گەشەپێدانی گشتی و ..هتد.
11.پۆلیسی دارستان وزۆری تریش.
ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە یاسای بودجەی گشتی دەوڵەتی عێراق بەهەرێمی كوردستانەوە لەلایەن بەغدادەوە دادەنرێت و پشكی هەرێم بە بەكاربردن و وەبەرهێنانەوە دیاریدەكرێت و قەرزە نێودەوڵەتیەكان و بەشە پشكی داودەرمان و پارەی گەنمی جووتیاران و بەشە خۆراكی مانگانەی هەرێمیش لەبەغداوە دابین دەكرێت.
•     جا لەكاتێكدا هەرێم ئەم هەموو دەسەڵاتانەی ڕادەستی بەغداد كردبێتەوە،ئیدی چ پێویست دەكات كە تەنها مەسەلەی نەوت بهێڵێتەوە كە بەپێی دەستوریش بۆی نیە ئەو كارە بكات.((ئەگەر نیەتێكی خراپی تیادا نەبێت)).
ئاشكراشە ئەو بڕە نەوتەی كە هەرێم دەیفرۆشێت لە ئێستادا ڕۆژانە دەگاتە نزیكەی 450 هەزار بەرمیل و لەمانگێكدا دەگاتە 13500 بەرمیل كە گەر بخرێتەوە گەنجینەی مەركەزی بەغداد و لەڕێگەی ((كۆمپانیای سۆمۆ)) وە بفرۆشرێت و داهاتەكەشی بگەڕێتەوە بۆ تەواوی عێراق ئەوا بەدڵنیای پشكی هەرێمیش زیاد دەكات،لەكاتێكدا كە هەمیشە نرخی فرۆشتنی 1 بەرمیل نەوتی عێراق 8-10 دۆلار زیاتر فرۆشراوە لەنەوتی هەرێمی كوردستان لەبازاڕەكانی جیهاندا. لە ئێستاشدا و بەغداد لەهەوڵدایە توانای بەرهەم و هەناردەكردنی نەوتی خۆی بەرزبكاتەوە بۆ زیاتر لە 3500 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا، ئەوەتا لە مانگی كانتونی یەكەمی ساڵی 2018دا بەرزترین ڕێژەی نەوتی فرۆشتوە بەبڕی(( 115.517.974 )) بەرمیل نەوت كە داهاتەكەی بریتیە لە(( 6.233.592.040.11 ملیار دۆلار))، بەڵام لەبەرامبەردا توانای هەرێم دیاریكراوە و ناتوانێت زیاتر بەرزیبكاتەوە بە بوونی كێشە و گرفتەكانی لەلایەك لەگەڵ بەغداد و لەلایەكیش لەگەڵ كۆمپانیان نەوتیەكاندا.بەهەمان شێوە بۆ ساڵی 2019 و ساڵانی دواتریش هەموو پێبینیەكان ڕوو لەوەن كە نرخەكانی نەوت لە 70-80 دۆلار تێپەڕ ناكەن.
•     بۆیە دەكرێت حكومەتی ئایندەی هەرێمی كوردستان لە كابینەی نۆهەمدا بەسەرۆكایەتی بەڕێز مەسرور بارزانی و لە پشتیشیەوە كاك مەسعود بارزانی بەجدی بیر و پلانی هەبێت بۆ مەلەفی نەوت و هەموو ئەگەر و ئاڵنگاریە خراپەكانی سیاسەتی هەڵەی نەوتی ڕابووردوو لەبەرچاوبگرێت و حەكیمانە تر مامەڵە لەگەڵ ئەو مەلەفە هەستیارەدا بكات،بۆئەوەی زیاتر دەسەڵاتەكانی هەرێم و قەوارە و هێزی كورد لەبەغداد لاوازتر نەبێت و ئەم هەلی 4 ساڵەی بوونی د. عادل عبدالمهدیش وەك سەرۆك وەزیران و وەك كەسێك و دۆستێكی نزیكی كورد  و بوونی سەرۆكێكی كوردی بەهێزیش  وەك د.بەرهەم احمد صاڵح لە بەغداد بقۆزرێتەوە بۆئەوەی سەرجەمی كێشە كەڵەكەبوەكانی پێشووتر چارەسەربكرێن لەبەرژەوەندی گەلەكەماندا.

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس