كێن ئەو هێز و چین ئەو هۆكارانەی لە پشت دابەزینی نرخەكانی نەوتن لە جیهاندا ؟

وتار/ 02/12/2018 880 جار بینراوە

نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس

كێن ئەو هێز و چین ئەو هۆكارانەی لە پشت دابەزینی نرخەكانی نەوتن لە جیهاندا ؟
===============================
 نەوزادی موهەندیس
ئەندازیاری كیمیاوی
پسپۆڕ لەنەوت و پتڕۆكیمیاویات
[email protected]

پێشەكی
ئاشكرایە كە كەرتی وزە كەرتێكی بەرفراوان و فرە گرنگە بۆ ژیانی سەردەم و داهێنان و پێشكەوتنەكان،بەجۆرێك كە ناتوانرێت بە بێ‌ بوونی ئەو سەرچاوانەی وزە هیچ هەنگاوێك بۆ پێشەوە بنرێت،جا سەرچاوەكانی وزە هەمەجۆرن وەك ((خەڵوزی بەردین و نەوتی خاو و غازی سروشتی و ئاو و كارەبا و یۆڕانیۆم و وزە تازەبوەكان)) و دەكرێن بە دوو جۆری سەرەكیەوە:
سەرچاوەی وزە هەڵهێنجراوەكان(( تازە نەبۆوەكان)): وەك (( خەڵوزی بەردین ونەوتی خاو و غازی سروشتی))،كە ئەم دوو سەرچاوەیە لە ئێستادا بونەتە سەرچاوەی گرنگ و ماوەی نزیكەی 100 ساڵێكە جێگەیان بەخەڵوزی بەردین لێژكردوەو پێشبینیش دەكرێت كە تاماوەی لانی كەم 70-80 ساڵی تر ((بەتایبەت نەوت))بمێنێتەوە.ئەم جۆرە لە وزە لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا پۆڕبڕ دەبن و كۆتاییان دێت و بە پیسكەری سەرەكی ژینگەش دادەنرێن.
لەپاڵ ئەمانیشدا هەندێك كانتزای سروشتی هەن كە لە خاكدا دەردەهێنرێن و دەتوانرێت وەك سەرچاوەیەكی بەرهەمهێنانی وزە بەكاربهێنرێن وەك ((كانزای یۆڕانیۆم )) كە سەرچاوەی وزەی ئەتۆمیە و گرانبەهایە و تائێستا بەكارهێنانی تەنهالای وڵاتە زلهێز و خاوەن چەكە ئەتۆمیەكان و پێشكەوتوەكانە و سەرچاوەیەكی دوو ڕووە لە بەكارهێناندا كە دەكرێت بۆ دروستكردنی چەكی ئەتۆمی و كاولكاری و سەربازی بەكاربێت و دەشكرێت وەك سەرچاوەیەكی ئاشتیانە بەكاربێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا.
سەرچاوەی وزە تازە بوەكان: وەك وزەی ((خۆر  و با و شەپۆڵی ئاوی دەریاو زەریاكان و زیندەوەرە ئەندامیەكان و گەرمی زەوی و....هتد.))، ئەم جۆرە لەوزە لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا لەبن نایەن و وزەیەكی پاكوخاوێنن و دۆستی ژینەگەشن،كە ئەم سەرچاوانەش تاكو ئێستا بەشێوەیەكی بەرڵاو بەكارنایەن،بەڵام گەلێك لەوڵاتە پیشەسازیە گەورەو پێشكەوتوەكان هەوڵی جدیان داوە كە بیكەنە سەرچاوەیەكی یارمەتیدەر بۆ نەوت و غازی سروشتی و تاڕادەیەك پێداویستی وڵات و كۆمەڵگاكانیانیان لێدابینكردوە.
ئەوەی ئاشكرایە  نەوت بۆ یەكەم جار لە مێژوودا لە سەدەی چوارهەمی میلادی دۆزرایەوە و لەسەدەی هەشتەمدا لە بەغداد بەكارهێنراوە و لەسەدەی نۆهەمیشدا لە باكۆ و ئازەربایجان بە بڕی بازرگانی مامەڵەی پێوەكراوە ولەساڵی 1853وە نەوت  پاڵێوراوە لە پۆڵەندا وبۆ یەكەم جار نەوتی سپی لێدەرهێنرا و لەساڵی 1861یشەوە ڕوسیا  یەكەم پاڵوگەی نەوتی لە كێڵگە نەوتیەكانی باكۆ دامەزراند و بۆ یەكەم جاریش بیری نەوت لە ئەمریكا و لەولایەتی پەنسلڤانیا لە ساڵی 1859 لێدرا،چونكە پێشتر تەنها ئەو بڕە نەوتە بەكاردەهات كە بە سروشتی خۆی دەهاتە دەرەوە.

زۆر لە مێژوویەكی دێرینەوە خەڵوزی بەردین بەكاردەهێنرا لەلایەن وڵاتە پیشەسازیەكانەوە تا دۆزینەوەی ئامێرە هەڵمیەكان لەسەدەی نۆزدەهەم و تاسەدەی بیستیش بەڵام ئیدی لەسەرەتای سەدەی بیستەوە نەوت و غازی سروشتی وەكو دوو سەرچاوەی وزە و وەك جێگرەوەیەكی خەڵوزی بەردین ((چونكە دەبوە هۆی پیسبوونی ژینگە))بەكارهات و بە بڕٍێكی زۆر و بازرگانی كەوتە بازاڕەكانی جیهان و مامەڵەی پێوەكراو بەتەواوەتی كەوتە سەرجەم بوارەكانی ژیانەوە نەوت بوە یەكەم سەرچاوەی وزە و دواتریش غازی سروشتیش وەك جۆرێكی تری وزە بوە دووەم سەرچاوە و لە ئێستادا كێبڕكێیەكی توند هەیە لەسەر گرتنی پلەی یەكەم لەنێوان نەوت و غازی سروشتیدا و ئەوەی پێشبینی و چاوەڕوانیش دەكرێت كە لەماوەی 70 ساڵی داهاتوودا نەوت جێگە و پلەی یەكەمی خۆی چۆڵ بكات بۆ غازی سروشتی.
ئیدی ماوەی زیاتر لە 150 ساڵە نەوت بۆتە كۆڵەكە و پایەی گرنگی نەك هەر كەرتی ئابوری بەڵكو سیاسەتیشی گرتۆتەوە و بۆتە پنت و خاڵێكی بەهێز لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا و بۆتە ئەو كاڵا ئابوری و بازرگانیە زۆر نایابەی كە هەموان هەوڵی بەدەستهێنانی سەرچاوەكانی دەدەن لە دونیادا و بە ملیارەها دۆلار خەرج دەكەن لەگەڕان بەدوایدا و دەرهێنان و خستنە بازاڕ و بەكارهێنانی لە كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و سەربازی و ...هتد.
نەوت زۆر لە مێژە بۆتە ئەو كاڵایەی كە جەنگە گەورەكانی دونیای هەڵایسانوە و بۆتە هۆكاری خوێنڕشتن و داگیركردنی گەلێك وڵات و لابردن و ڕووخاندنی ژمارەیەكی زیاتر لە دەسەڵاتدار و سیستەمە حوكمڕانیەكان.نەوت بۆ زۆرێك بۆتە نیعەمتێكی گەورە و بۆتە هۆكاری پێشكەوتن و گەشەكردنی وڵات و كۆمەڵگاكان و بۆ زۆری تریش بۆتە نیقمەت و بەڵاو ناسۆری زۆری بەسەر هێناون و بۆتە هۆی داگیر و دابەشكردنی وڵاتان و كۆمەڵگا مرۆڤایەتیەكان.
نەوت نەك هەر حكومەتەكان بەڵكو بۆتە هۆی دروستكردن و پێكەوەنانی زۆرێك لە كۆمپانیا گەورە و زەبەلاحە ئابوریەكانی دونیا و گەلێكی زۆر گەورەكردوە و زۆری تریشی نابوت و مایەپووچ كردوە.لەئێستادا هێندەی ئەم كۆمپانیا ئابوریانە باڵادەست و داڕێژەری سیاسەتە نێودەوڵەتیەكانن سەركردە وحكومەتە ڕەسمی و ئاشكراكان هێندە دەسەڵاتیان نیە. ئەم كۆمپانیایانە لە وڵاتە زلهێزەكان و دونیاشدا بونەتە حكومەتی سێبەر و زۆرجارانیش ((حكومەتی قوڵ ))كە كاریگەری شاراوە و ئاشكرایان زۆر گەورە و بەرفراوانە و حكومەتە ئاشكراكان تەنها جێبەجێكەری سیاسەت و تێڕوانینی ئەم كۆمپانیا نەوتیانەن.
لەجیهاندا ژمارەیەكی كەمی وڵاتان ئەم سەرچاوە سروشتیەیان هەیە و بونەتە خاوەنی سەرچاوە و داهاتێكی زۆر وزەوەند و وڵاتی وا هەیە كەتەنها سەرچاوەی داهاتی بریتیە لەنەوت و بەڕێژەی 95% و زیاتریش پشتی بەستۆتە سەر داهاتی نەوت و غازی سروشتی و ئەم وڵاتانەش پێیان دەوتریت وڵاتانی تاك سەرچاوەی داهات((ڕەیعی)) كە ئەم وڵاتانە هەمیشە لەژێر مەترسی دابەزینی نرخەكانی نەوت و هەڵبەز و دابەزی بازاڕی نەوتی جیهانیدان و ئابوریەكی تۆكمە و بەهێزیان نابێت و هەمیشە لەبەر مەترسی قەیران و داڕووخان و داتەپین و چونەوەیەكی ئابوریەكەیاندان، بەڵام لەبەرامبەریشدا وڵاتانی تر هەن كە جگە لەنەوت و غازی سروشتی سەرچاوەی جیاوازی تریشیان هەیە بۆ داهات وەك ئاوی سازگار و لەوەڕگا و زەوی و خاكی بەپیتی كشتوكاڵی و كارخانە و پیشەسازی سوك و قورس و گەشتوگوزار و سەرچاوەی مرۆیی و كانزا و سامانی سروشتی تر و ماسی و دەریاو و زۆری تریش. كەئەم وڵاتانە هیچ كات بەشێوەیەكی بنبڕ نابوت نابن و ئابوریەكی تاڕادەیەك بەهێزیان هەیە، چوون گەر سەرچاوەیەكیشیان كەم بكات یان نەمێنێت دەتوانن سوود لەسەرچاوەكانی تر وەربگرن،هەموو وڵاتانی زلهێزی ئابوری و پیشەسازی و پێشكەوتوو لە ڕیزی ئەم وڵاتانەدان,بۆیە گەرەكە ئەو وڵاتانەی كە تەنها پشتیان بەستۆتە سەر نەوت و غازی سروشتی پێویست دەكات بگەڕێن  بەدوای سەرچاوەی تردا و بۆ ئەوەی هێندەی تر ئایندەی وڵات و كۆمەڵگاكانیان مسۆگەر بكەن و بچنە ڕیزی وڵاتانی پیشەسازی و بەرهەمهێنەوە نەك هەر وڵاتانێكی بەكاربەر و وەكو بازاڕێكی مسۆگەر و بەخێر وبێر بمێنننەوە بۆ كۆمپانیا و وڵاتە زلهێزەكان سەرەڕای ئەوەی كە ئەو وڵاتانە سوود و قازانجی گەورە لەو سامانە سروشتیانەی ئەو وڵاتانە وەردەگرن و جارێكی تر بە دەهێندە وزیاتریش بە قازانج بۆیان دەگێڕنەوەو پێیان دەفرۆشنەوە.
لەجیهانی ئێستادا چەند لایەنێك كاریگەری و ڕۆڵی گەورە دەگێڕن لە دیاریكردنی نەخشە و سیاسەتی نەوتی جیهاندا و هەرئەوان دەتوانن كە بڕیار لەسەر بڕی بەرهەم و هەناردە و نرخی نەوتیش بدەن،لەبەرئەوە ئەوەی ئەوان لە قازانجیان بێت بەخۆشی بێت یان بە زۆر هەر دەبێت جێبەجێ ببێت و بەپێچەوانەوە نەوتەكەیان دەبێتە هۆكاری سەرخواردن و ڕووخانی سیستەمی و حوكمڕانیەكان و یانیش نابوتبوونی ئابوری و سەرهەڵدانی قەیرانی قوڵ لە وڵاتەكانیاندا كە لەكۆتایشدا هەر چۆكدادەن لەبەردەم وڵاتە زلهێزەكان و كۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحەكاندا.لەو لایەنانە:
1.ئەمریكا
وەك ئاشكرایە ئەمریكا لەسەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمەوە كە نزیكەی 100ساڵی ڕێكە بۆ یەكەم جار وەك زلهێزێكی نوێ‌ بەشداری جەنگەكەی كرد و دواتریش لە جەنگی جیهانی دووەمدا بەهێزی زیاتر و گەورەترەوە بەشداری كرد وئیدی لەو ساتە وەختە مێژوییەوە تاكو ئێستا ئەمریكا ڕۆڵی ڕابەرایەتی لانی كەم نیوەی دونیا دەكات و لەساڵی نەوەدەكانی سەدەی ڕابووردوشەوە دوای ڕووخان و لێكهەڵوەشانی بلۆكی سۆسیالیستی بە ڕابەرایەتی یەكێتی سۆڤیەتی جاران بۆتە دەمڕاست و بڕیار بەدەستی یەكەمی جیهان و جیهانی نوێ‌ لەسایەی سیستەمی نوێی جیهانی و بەجیهانبون و تاك جەمسەری ئەمریكاوە بۆتە پاوانی ئەمریكا ،ئەویش چۆنی بوێت و بەرژەوەندی لەچیدا بێت هەر ئەوە دەكات و دەسەپێنێت.
ئەمریكا زلهێزێكی بەدەسەڵاتی دونیایە و لە بواری نەوتیشدا لەئێستادا و لەساڵی 2018دا بۆ یەكەم جار لە مێژوودا بۆتە یەكەم وڵاتی دونیا لەبەرهەمهێنانی نەوت كە بریتیە لە 7ر11 ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ ، بەمەش لە ڕێكەوتی نیوەی ساڵی 2016وە بڕی زیادبونی بەرهەمی نەوتی ئەمریكا بەڕێژەی5ر38% زیادیكردوە  و بۆتە پلە یەك و پێش ڕوسیای داوەتەوە و هەر بۆخۆشی یەكەم وڵاتی دونیایە لە بەكارهێنانی نەوتدا و یەكەم وڵاتیشە كە دەستی كردوە بەبەرهەمهێنانی نەوتی بەردین.
بەم شێوەیە دەتوانێت بڕیار لەسەر بڕی بەرهەم و نرخەكانی نەوت بدات لەبازاڕەكانی جیهانداو هەموو كات دابەزینی نرخەكان لە قازانجی ئەمریكادایە ،چونكە پێداویستیەكانی خۆی دابین دەكات بەنرخێكی هەرزان و لەولاشەوە بەروبومە نەوتیەكان دوای پاڵاوتن هەرزانتر دەكەوێت بۆ بەكارهێنانی ناوخۆی خۆی و بەهەمان شێوەش نرخی 1 بەرمیل نەوتی بەردینی هەرزانتر بۆ دێتە بەرهەم.بۆیە هەرچی دەكات لە فشار لەسەر وڵاتانی تری بەرهەمهێنی نەوت بۆ زیادكردنی بڕی بەرهەم و دابەزینی نرخەكان بۆ قازانجی خۆیەتی.جا بەهۆی هاوپەیمانی لەگەڵ گەلێ لەوڵاتانی دونیای سێهەم و خاوەن نەوتی زۆر دەتوانێت بەدۆستایەتی بێت یان بە فشاری ئابوری و سەربازی و سیاسی بێت مەرامەكانی وەدیبێنێت وەك ئەوەی لەگەڵ سعودیە و ئیمارات و كوێت و عومان و جەزائیرو و ..هتد دەیكات.لەئێستادا ئەمریكا گەرەكێتی نرخەكان لە خوار 50 دۆلارەوە بن.
2. ڕوسیا
ڕوسیاش وەك وڵاتێكی دێرین و خاوەن مێژوویەكی قوڵ لە دەسەڵاتدارێتیدا لە كیشوەری ئاسیا و لەڕۆژهەڵاتی دونیادا بەهۆی فراوانی و پانوپۆڕی خاك و زۆری ژمارەی دانیشتوان و بەپیتی زەویەكەی و بوون و دەوڵەمەندی لەسەرچاوە سروشتی و كانزاییەكان و بەتایبەتیش نەوت و غازی سروشتیدا ،بۆتە یەكێك لە بڕیاربەدەست و خاوەن كاریگەری لە سیاسەت و ئابوری و ئەمنی دونیادا و بۆخۆشی لەئێستادا دووەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوتە لەجیهاندا و ڕۆژانە بڕی 41ر11 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت، ڕوسیاش وەكو ئەمریكا مێژوویەكی كۆنتری هەیە لە ڕۆڵی ڕابەرایەتیكردن و وەكو زلهێزێكیش لەدوای جەنگی جیهانەوە دەركەوت و بەهەڵكەوتە و پێگە جیۆسیاسیەكەشی هێندەی تر گرنگی پەیداكردو لەدوای جەنگی جیهانی دووهەمیشەوە بۆتە ڕابەری لانی كەم نیوەی دونیا لەبەرامبەر بلۆكی سەرمایەداری ئەمریكا و ئەوروپیەكاندا و تاساڵی 1991  دوژمنایەتیەكی سەرسەختی هەبوە لەگەڵ ئەمریكادا ، بەڵام دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤێتی جاران ئیدی ڕۆڵی ڕابەرایەتی لەدەستدا و قەوارە و تواناو كاریگەریەكەشی پوكایەوە،بەڵام لەئێستادا ولەسایەی دەسەڵاتی ڤلادیمێر پۆتیندا توانیویەتی گەشانەوە و پێشكەوتن وەدەستبێنێت و تاڕادەیەك ڕۆڵ وكاریگەری لەجیهاندا ببوژێنێتەوە،بەتایبەتیش لەكەرتی وزە و نەوتدا و خاوەنی كۆمپانیای گەورەی نەوتیە وەكو ڕۆزنەفت.بۆتە لایەنێكی كاریگەری بواری نەوت و دەتوانێت كۆنتڕۆڵی بڕی بەرهەم و نرخەكان بكات لەبازاڕەكانی جیهاندا و ڕوسیا لە ئێستادا پێی باشە نرخەكان لە 70 دۆلاردا بمێننەوە كە ئەمە لەبەرژەوەندی هەم بەرهەمێنەكان و هەمیش بەكاربەرەكانە.
كۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحەكانی جیهان
ئەم كۆمپانیایانە یەكێكی ترن لەو هێزانەی كە بەئاشكرا و نهێنی ڕۆڵ و كاریگەریان هەیە لەسەر داڕشتنی سیاسەتی نەوتی جیهان و بڕی بەرهەم و نرخەكان،بەشێوەیەك زۆرجاران دەسەڵات و بڕیارەكانیان لە گەلێك لە وڵاتانی جیهاندا دەسەپێنن بەزلهێزەكانیشەوە و زۆر جارانیش كاریگەریان هەیە بەسەر بڕیار و سیاسەتی نەوتی وڵاتانیشەوە و بەرژەوەندیەكانیان هێندە فراوان و ئاڵۆزە لە دونیادا كە بەبێ‌ ئەم كۆمپانیاینە ناتوانرێت كەرتی وزە بەگشتی و نەوت گۆڕانكاریان تیادا بكرێت،لەنمونەی ئەو كۆمپانیا نەوتیە زەبەلاحە جیهانیانە بریتین لە :

خشتەی 25 كۆمپانیای نەوتی زەبەلاح لە جیهاندا

ز      وڵات   كۆمپانیا       داهات لەساڵی 2015((ملیار دۆلار))      
1      سعودیە ئارامكۆ 478.00   
2      چین   سینوبك 455.499         
3      چین   دەزگای نەوتی نیشتیمانی چینی       428.62         
4      چین   پتڕۆچاینا     367.982       
5      ئەمریكا ئیكسۆن مۆبێل  268.9   
6     بەریتانیا + هۆڵەندا  ڕویاڵ داتش شل       265     
7      كوێت   دەزگای نەوتی كوێتی  251.94   
8      بەریتانیا      بی پی 222.8   
9      فەڕەنسا       توتاڵ  212      
10     ڕوسیا  لۆك ئۆیڵ      144      
11     ئیتالیا ئیننی  131.82   
12     ئەمریكا Valero Energy 130.84   
13     بەڕازیل پترۆِ بڕاز     130.00   
14     ئەمریكا شیڤرۆن 129.9    
15     فەنزەوێلا      PDVSA    128.44   
16     مەكسیك       بیمیكس 117.50   
17     ئێران  كۆمپانیای نیشتیمانی نەوتی ئێرانی   110.00    
18     ڕوسیا  گازپرۆم       106.3    
19     مالیزیا پتڕۆناوس     100.74   
20     چین   دەزگای نیشتیمانی نەوتی چینی دەریایی       98.53   
21     ئەمریكا Marathon Petroleum      97.81   
22     تایلەند PTT 93.55    
23     ڕوسیا  Rosneft   91.72    
24     یابان  JX Holdings    90.67   
25     فەڕەنسا       Engie      89.64

4.ڕێكخراوی هەناردەكارانی نەوت ((ئۆپێك))
ئەم ڕێكخراوە لەساڵی 1960دا لەشاری بەغداد لەلایەن 5 وڵات ((سعودیە و ئێران و عێراق و كوێت وفەنزەوێلا)) دامەزرا و دواتریش ژمارەی ئەندامەكانی گەیشتە 14 ئەندام و هەندێك وڵات وەك گابۆن لەساڵی 1994 دەرچوە و ئەندەنوسیاش لەساڵی 2008دا دەرچوە لە ڕێكخراوەكە، و بارەگای سەرەكی لە شاری ڤیەننای نەمسایە و جێگەی سەرنجە كە زمانی ڕەسمی ڕێكخراوەكە ئینگلیزیە كە تەنها وڵاتی نەیجیریا بە ئینگلیزی دەدوێت وبەڵام  7 وڵاتی عەرەبیشی تیادایە كە زۆرینەن بەڵام زمانی عەرەبی ناڕەسمیە.لەئێستاداو لەساڵی 2017وە تەنها 12 وڵات ئەندامن كە بریتین لە ((6 وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (( سعودیە و ئێران و عێراق و كوێت و ئیمارات و قەتەر)) و 4 وڵاتی ئەفریقیاش ((جەزائر و لیبیا و نەیجیریا وئەنگۆلا )) و 2 وڵاتی ئەمریكای باشور ((فەنزەوێلا و ئەكوادۆر))ن.
ئەم ڕێكخراوە كاریگەری و ڕۆڵی گەورەی هەیە لە بڕی بەرهەم و زیادوكەمكردنی نرخەكانی نەوت لە بازاڕاكانی جیهاندا،چونكە بەپێی ئاماری ساڵی 2015، توانای بەرهەمی بریتیە لە  42% بەرهەمی نەوتی جیهانی و73% یەدەگی نەوتی جیهانی هەیە كە دەكاتە دوولەسەر سێی یەدەگی جیهانی و 48% تەنها لە 6 وڵاتەكەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناویندایە كە بریتین لە ((سعودیە و ئێران و عێراق و كوێت و ئیمارات و قەتەر))،بەڵام لەگەڵ زۆری ئەو بڕە بەرهەم و یەدەگەی نەوت  ژمارەی دانیشتوانی هەر 12 ولاتەكەی ئۆپیك تەنها ڕێژەی 6%ی دانیشتوانی جیهانن و ڕووبەری خاكەكەشیان بریتیە لە تەنها لە 2%.






پشك و بەرهەمی ئۆپێك بە ملیۆن بەرمیل/ ڕۆژ

ز      وڵات   پشك
1/7/2015      بەرهەم
1/7/2015      توانا     
1      سعودیە 20,099 8,800  12,500   
2      ئێران  4,110  3,700  3,750    
3      عێراق         4,000           
4      جەزائیر 894   1,360  1,430    
5      ئەكوادۆڕ       520    500    500      
6     كوێت   2,247 2,500  2,600    
7      لیبیا   1,500  1,650  1,700    
8      نەیجیریا      2,306 2,250  2,250    
9      قەتەر  726   810    850      
10     ئەنگۆلا 1,900  1,700  1,700    
11     ئیماراتی عەرەیە یەكگرتوو    2,444  2,500  2,600    
12     فەنزەوێلا      3,225  2,340  2,450    
كۆ            31,422 30,451 32,230

سعودیە یەكەم و گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێن و هەناردەكاری نەوتی ئەم ڕێكخراوایە و لە ئێستادا ڕۆژانە بڕی 7ر10 ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت.و سعودیە پێی باشە كە نرخەكانی نەوت لە نێوان 70-80 دۆلاردا بێت بەڕەچاوكردنی بەرژەوەندی وڵاتانی بەرهەمهێن و بەكاربەریش.
ئامانجەكانی ئەم ڕێكخراوە:
هەمئاهەنگی كردنی وڵاتانی ئەندامە لەسەر سیاسەتی نەوتی و دیاریكردنی پشكی هەر ئەندامێك لە بڕی بەرهەمدا.
جێگیركردنی نرخەكانی نەوتە لە بازاڕەكانی جیهاندا بە بەرژەوەندی ئەندامان و وڵاتانی بەكاربەریش.
ڕێزگرتن لە بەرژەوەندی ئەندامان.
وەكیەكی لە پشك و بڕی بەرهەمیاندا هەریەكە بەپێی توانای بەرهەمی خۆی.
ئەم ڕێكخراوە ساڵانە تەنها 2 كۆبونەوەی ڕەسمی گرێدەدات لەبارەگای سەرەكی و لەكاتی نائاسایشدا كۆبونەوەی پێویست ئەنجام دەدات و ڕاپۆرتی مانگانە و ساڵانەشی هەیە دەربارەی سیاسەتی نەوتی ڕێكخراوەكە و بڕی بەرهەم و فرۆشتن و هەناردەی ئەندامانیشی.
ئەم ڕێكخراوە لەماوەی دروستبونیدا كە تەمەنی لە ئێستادا 68 ساڵە توانیویەتی تاڕادەیەكی باش هاوسەنگی بازاڕ ڕابگرێت و لەكاتی تەنگژە و جەنگ و ناكۆكیە سیاسی و سەربازیەكانیشدا هاوكاری هەموان بێت بۆئەوەی  نرخەكان جێگیر بن،بەڵام ئەم ڕێكخراوەش بەدوور نیە لەململانێ‌ لەنێوان لەلایەك ئەندامەكانی خۆی و بەتایبەتیش لە ئێستادا ((سعودیە و ئێران)) و لەلایەكی تریشەوە لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەی ڕێكخراوەكە بەتایبەتی ڕوسیا و ئەمریكاو وڵاتانی خاوەن نفوزی ئابوری و بازرگانی و سەربازی  تردا.بۆیە زۆرجاران ئەم ململانێ‌ ناوخۆیی و دەرەكیانەی ڕێكخراوەكە وایكردوە كە نرخەكان جێگیر نەبن و دژایەتیەكانیان بگاتە ڕادەیەك كە هەموان زیانیان بەربكەوێت و زۆرجارانیش وڵاتانی ئەندام پابەند نابن بەبڕیارەكانی ڕێكخراوەكەوە و كەم وزیاد دەكەن لە بڕی بەرهەم و نرخەكانیشدا.و لەئێستا ئەمریكا فشار دەكات بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم ڕێكخراوە ،چونكە بوونی ئەم ڕێكخراوە بە یەك و یەكگرتوویی و بە بەهێزی لە بەرژەوەندی خۆیدا نابینێت.
بۆچی نرخەكانی نەوت بەرز و نەزم دەكات ؟
گەلێك هۆكار هەن كە كاریگەرییان هەیە لەسەر بەزبونەوەو نزمبونەوەی نرخەكانی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا و زۆر جارانیش سیاسەت و ململانێكانی نێوان زلهێزەكان و كۆمپانیا ئابوریە زەبەلاحەكانیش ڕۆڵی گەورە دەبینن،و لە ئێستادا كە مانگی 11/2018یە نرخەكانی نەوت بەڕێژەی 6% كەمیان كردوە لەماوەی 13 مانگدا، دوای كەمبونەوەی بڕی بەرهەمی ئێران بۆ 50% و بەرهەمی فەنزەوێلاش.لەو هۆكارانە بریتین لە:
كەمی داواكاری لەسەر نەوت لەلایەن وڵاتانی زلهێز و پێشكەوتووی پیشەسازیەوە.
مەترسیەكان لەسەر وەستان و گەشەنەكردنی ئابوری جیهان،وەك ئەوەی لە چین و هند و ئەوروپادا ڕوودەدات.
مەترسی زیادبوونی نەوتی كەڵەكەبوو لە بازاڕەكانی جیهاندا.كە دەبێتە هۆی نزمبونەوەی نرخەكان لەكاتێكدا كە داواكاری لەسەر نەبێت.
بەرزبونەوەی بڕی بەرهەمی نەوتی ئەمریكا بۆ بەرزترین ئاست لە مێژوودا 7ر11 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ بەهۆی بوونی سەكۆكانی هەڵكەندن و گەڕان لە و جێگایانەی كە نەوتی بەردینی تیادایە بەڕێژەی زیادبونی 2 سەكۆ كە گەیشتۆتە 888 سەكۆ.
پێویستی وڵاتانی بەرهەمهێن بەداهاتی زیاتر بۆ بوژاندنەوە و ئاوەدانكردنەوە و پێشخستنی وڵاتەكانیان و دابینكردنی پێداویستیەكانیان لەگەڵ زۆربونی ژمارەی دانیشتوانیان.
فشارەكانی ئەمریكا بۆ سەر ڕێكخراوی ئۆپیك كە بەرهەم كەم نەكەنەوە.
بەرزبونەوەی نرخی دۆلار وەك دراوێكی جیهانی كاریگەری گەورەی هەیە.
بەرزبونەوەی بڕی مەخزونی نەوتی ئەمریكا هەركات بەرزبۆوە نرخەكان دادەبەزێت چونكە ئەمریكا پێویستی بەنەوت كڕین نامێنێت و لە ئێستادا بڕی مەخزونی بریتیە لە 9ر446 ملیۆن بەرمیل كە بڕێكی بەرزە چونكە بڕی 9ر4 ملیۆن بەرمیل لە هەفتەیەكدا زیادیكردوە.
ململانێ بازرگانیەكانی نێوان ئەمریكا و چینیش كاریگەری خۆیان هەیە.
بەرزبونەوەیەكی وەرزیش هەیە لەكاتی هاتنی وەرزی زستان و دابەزینی پلەكانی گەرمادا لە ئەمریكا و ئەوروپا و ئاسیاشدا.
هەڵوێستە جیاوازەكان لەمەڕ ئەم دابەزینی نرخانە:
هەڵوێستی ئەمریكا بریتیە لەوەی كە نرخەكان داببەزن بۆ خوار 50 دۆلار،بۆئەوەی نرخی سووتەمەنیەكانی ناوخۆی ئەمریكا گران نەبێت چونكە ئەمریكا زۆرینەی نەوت لەدەرەوەی خۆی دەكڕێت و لەكاتی گرانی بەرهەمەكاندا زیانی پێدەكەوێت و لەلایەكی تریشەوە بۆئەوەی نرخی تێچون و بەرهەمی نەوتی بەردین زۆر زیاد نەكات لە ئەمریكادا. گەرەكێتی نرخەكان بەنزمی بمێنێتەوە و لەو پێناوەشدا فشار دەخاتە سەر ڕێكخراوی ئۆپیك بۆ كەمنەكردنەوەی بڕی بەرهەمەكانیان.
هەڵوێستی ڕوسیا بریتیە لەوەی كە نرخەكان لە 70 دۆلاردا بمێننەوە،ئەم كارەشی لەگەڵ وڵاتانی ئۆپێك بۆ دەچێتە سەر، بەڵام بەهۆی ململانێكانی سعودیە و ئێران كە هەریەكەیان لایەنگری ئەمریكا و ڕوسیایە و زۆرجارانیش جەنگی بەلەجیاتی ئەوان دەكەن لە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوین وەك((عێراق و سوریا و لوبنان و یەمەن))دا .
هەڵوێستی ڕێكخراوی ئۆپێك بریتیە لە وەی كە نرخەكان لە نێوان 70-80 دۆلاردا بمێنننەوە ،چونكە ئەم وڵاتانە هەموانیان پێویستی زۆریان بە داهات هەیە بەتایبەتیش ئێرانی دوای 30 ساڵ گەمارۆ و عێراقی دوای شەڕی داعش و لیبیای دوای ڕووخانی ڕژێمی قەزافی و جەزائیر و ئەوانی تریش هەروان.بۆیە ئەم ڕێكخراوە لەپێناو بەرزكردنەوەی نرخەكاندا كە بەشێوەیەكی دراماتیكی خێرا لەنێوان مانگی 6/2015 تا نیوەی یەكەمی ساڵی 2016 لە 115 دۆلارەوە دابەزیە سەر 27 دۆلار و  ئەم دابەزینە كارەساتێكی گەورەی خوڵقاند و قەیرانێكی توندی دارایی لەسەرتاسەری جیهان و بەتایبەتیش وڵاتانی ئۆپیكدا دروستكرد كە تائێستاش و بۆماوەی 4 ساڵە بەردەوامە.
 جا بۆسووككردن یان هەڵگرتن و كۆتایهێنانی ئەو قەیرانە ئۆپێك بەهەمئاهەنگی لەگەڵ ڕوسیاو وڵاتانی دەرەوەی ڕێكخراوەكە ڕێكەوتنێكیان واژۆكرد لە نیوەی دووەمی ساڵی 2016 كە بڕی 8ر1 ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ بەرهەمیان كەمبكەنەوە بەمەرجێ‌ لەسەرەتای ساڵی 2017دا بكەوێتە واری جێبەجێكردنەوە و بەم كارەشیان توانیان هێواش هێواش نرخەكان بەرزبكەنەوە و هاوسەنگی بۆ بازاڕەكانی نەوتبگێڕنەوە، ئەم ڕێكەوتنە تاكۆتایی ساڵی 2018 بەردەوامی دەبێت.
بەڵام دوای ئەوەی كە نرخەكان گەیشتنەوە سەروو 80 دۆلار و ئەمەش ئەمریكای توڕە و نیگەران كرد ،هێز و فشاری خۆی بەكارهێنا بەشێوەیەك لە ئێستادا و  لە مانگی 10 و سەرەتای مانگی 11/2018وە جارێكی تر نرخەكان ڕوو لە دابەزینن و لە ئێستادا  نرخی 1 بەرمیل نەوتی برێنت 80ر58 دۆلار و نەوتی تەكساسی سوك 395ر50 دۆلارە و هێشتاش ئەمریكا گەرەكێتی زیاتر داببەزێن. هەربۆیەش سەرۆك ترامپ لە جەژنی سوپاسگوزاریدا لە 23/11دا سوپاسی تایبەتی سعودیەی كرد كە هەوڵیداوە بڕی بەرهەمی نەوت زیاد بكات و جێگەی بەرهەمی نەوتی ئێران بگرێتەوە كە لەدوای  هەڵوەشانەوەی ڕێكەوتنی ئەتۆمی نێوان وڵاتانی ((5+1 )) و ئێران  لەلایەن ئەمریكاوە لەمانگی 5/2018 و سەپاندنی گوژمەی دووەمی گەمارۆكانی ئەمریكا بۆ سەر كەرتی وزەی ئێران لە 5/11/2018وە سەپاندویەتی و گەرەكێتی هەناردەی نەوتی ئێران بگەیەنێتە سفر ،بەڵام بازاڕی نەوتی جیهان بێ‌ نەوت نەكات لەڕێگەی هەناردەكردنی زیاتری نەوتی ((سعودیە و عێراق))و ئەو كەمبونەوەیە كاریگەری نەبێت،و ئەمریكاش وەك هاوكاری و ڕاگرتنی بەڵانسی بازاڕ و دڵ ڕازیكردنی هاوپەیمان و گەورە پیشەسازیەكانی جیهان 8 وڵاتی بەشێوەیەكی كاتی هەڵاوێردوە لەو سزایانە و ئەو وڵاتانەش بریتین لە هەریەكە لە ((چین و یابان وهند و ئیتالیا و كۆریای باشور و یۆنان و توركیا و تایوان))ن.
هەڵوێستی نوێی ئۆپیك چی دەبێت بۆ ساڵی 2019 ؟
ئەوەی كە تائێستا پێشبینی دەكرێت و دەتوانرێت بخوێنرێتەوە لە هاوكێشە و ململانێ‌ سیاسیەكانی نێوان سعودیە و ئێران لەلایەك و ڕێكەوتنی نێوان سعودیە و ئەمریكا و تەنانەت ڕوسیاش،ڕێكخراوی ئۆپێك گەرەكێتی بڕی بەرهەم كەمبكاتەوە بەبڕی 4ر1 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ لە جیاتی 8ر1 ملیۆن بەرمیلی 2 ساڵی ڕابووردوو، بەواتای ئەوەی بڕی 400هەزار بەرمیل/ڕۆژ  نەوت زیاتر دەخاتە بازاڕەكانی جیهانەوە بە بەراوورد بە ساڵانی 2017 و 2018.لەلایەك بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی نرخەكان و پاراستنی بەرژەوەندی وڵاتانی ئەندامی ئۆپیك و دەرەوەی ڕێكخراوەكەش وكەڵەكەنەبوونی بڕی زیادەی نەوت لە بازاڕەكاندا و لەلایەكی تریشەوە ڕازیكردنی دڵی ئەمریكا كە گەرەكێتی بەتەواوەتی ئەو بڕە كەمكراوەیە نەمێنێت و بازاڕەكان وەك ساڵانی 2015 و پێشتریان لێبێتەوە لە بونی بڕێكی زۆری نەوتداو بۆئەوەی نرخەكان بەنزمی بمێننەوە.بۆیە تائێستا دیار نیە كە چ بڕٍیارێكی یەكلاكەەووە دەدرێت، لەكاتێكدا دوا كۆبونەوەی ئۆپێك لە 20/12/2018دا دەبێت لە ڤییەنا بۆ بڕیاردان لەسەر سیاسەتی داهاتوی ڕێكخراوەكە بۆ ساڵی ئایندە.
بەهەمان شێوەش ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتیش داوا لە ئۆپیك دەكات كە بڕی بەرهەم كەمنەكاتەوە لە بازاڕدا،چونكە مەترسی بەرزبونەوەی نرخەكان سەرهەڵدەداتەوە كە ئەم بەرزبونەوەیەش دەبێتە هۆی دووهێندە بوونی بەكارهێنان.
لەلایەكی تریشەوە صندوقی دراوی نێودەوڵەتیش ئامۆژگاری وڵاتانی ئۆپیك بەگشتی و سعودیە بەتایبەتی دەكات بۆئەوەی  خەرجیەكانیان كەم بكەنەوە بۆ ئەوەی لەكاتی نرخ دابەزیندا زۆر زیانی پێنەگات و ئابوریەكەشی نەچێتەوە یەك و گەشەو بوژاندنەوە و ئاوەدانكردنەوەی وڵاتیش ڕانەوەستێت و پەكیان نەكەوێت.
عێراق و هەرێمی كوردستان لە كوێی ئەم ململانێ‌ ئابوری و سیاسیانەی كەرتی نەوتدان ؟
بەو پێیەی عێراق وەك ئەندامێكی بنچینەیی و دامەزرێنەری ڕێكخراوی ئۆپیك و یەكێك لەگەورە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە دوای هەریەكە لە سعودیە و ئێرانەوە، پێویستە پابەندی سیاسەتە نەوتیەكانی ڕێكخراوەكە بێت و بەو پێیەش كە عێراق تازە بەتازە ڕزگای بوە لە جەنگێكی ماڵوێرانكەر دژی تیرۆریستانی داعش و پێویستی بەداهاتێكی زۆرە بۆ ئاوەدانكردنەوە و نۆژەنكردنەوەی وڵات و سەر لەنوێ‌ بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری و گەشەو پێشكەوتنی زیاتر و ڕێكخستنەوەی سەرجەم سێكتەرەكان،بۆیە حەز دەكات بڕی بەرهەم بەم شێوەیەی ئێستا بمێنێتەوە بۆئەوەی نرخەكان بەبەرزی بمێننەوە و داهاتی وڵات زۆر بێت،بەڵام لەلایەكی تریشەوە لەبەرئەوەی عێراق بۆتە وڵاتێكی بەكاربەر و هیچ جۆرە بەرهەمێكی پیشەسازی و كشتوكاڵی و مرۆیی  نیە و داهاتە نانەوتیەكانی تەنها 4% دەبن بۆیە هەرچەندە نرخی نەوت بەرزببێتەوە زۆر سوود نابێنێت چونكە زۆرینەی كاڵاو پێداویستیەكانی 38 ملیۆن كەس لەدەرەوەی خۆی هاوردە دەكات.بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا گەرەكێتی كەتوانای بەرهەمی خۆی لە 6ر3 ملیۆن بەرمیل /ڕۆژ زیادبكات بۆ 5 ملیۆن بەرمیل تا ساڵی 2020.
هەرێمی كوردستانیش وەك بەشێك لەدەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ كەم تازۆر دەكەوێتە ژێر كاریگەریە باش و خراپەكانی بەرزونزمی نرخەكانی نەوت،چونكە تا ئێستا هەرێمی كوردستان تەنها لەتوانایدایە ڕۆژانە بڕی 400هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیەوە هەناردە بكات كە داهاتەكەی بەشی پێداویستیەكانی ناكات لە مووچەی مووچەخۆران و وەبەرهێنان و دانەوەی قەرزە كەڵەكەبوەكانی كۆمپانیا نەوتیەكان كە بەبڕی زیاد لە 15 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
بۆیە لەكاتی بەرزبونەوەی نرخەكاندا هەم عێراق و هەم هەرێمی كوردستانیش بەشێوەیەك لەشێوەكان قازانج دەكەن و بە پێچەوانەشەوە لەكاتی دابەزینی نرخەكاندا زیانی گەورەیان پێدەگات بەتایبەتیش بۆ دانەوەی قەرزە كەڵەكەبوەكان.و نەتوانینی پێدانی مووچەی تەواو و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریەكان و جێبەجێكردنی پڕۆژە ئاوەدانی و ئەندازیاریەكان و بەمەش دەكرێت بوترێت قەیرانی دارایی 4 ساڵی ڕابووردوو بەردەوامی دەبێت.بەداخەوە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی تەمەن كەم لەبواری سیاسەتی نەوت و بازاڕی نەوتی جیهانیدا نەیتوانیوە دەسكەوتی گەورە وەدەستبێنێت و سیاسەتێكی ڕاست و دروستی نەوتی پیادە بكات و باشیش خوێندنەوە بكات بۆ گۆڕانكاری و سیاسەتی نەوتیەكانی كۆمپانیاو وڵاتە زلهێزەكانی خاوەن نفوزی سیاسی و ئابوری و ئەمنی لە جیهاندا،بۆیە لەلایەك كەوتۆتە ژێر باری قەرزێكی گەورەی كۆمپانیا نەوتیەكان و لەلایەكی تریشەوە ڕۆژوە لە قەیرانێكی دارایی قوڵدا كە تائێستا نازانرێت چۆن و كەی دەرباز دەبێت.
دەرئەنجام
لە ئەنجامی ئەو ڕاستیی و ژمارە و ململانێ‌ و تەنگژە سیاسی و ئابوری و سەربازیانەی كە لەسەرتاسەری جیهاندا ڕوودەدەن بەبەردەوامی دەكرێت بگەینە ئەم دەرئەنجامانەی لای خوارەوە:
بازاڕەكانی نەوتی جیهانی هیچ كات ئۆقرەیی و جێگیری  لەنرخەكاندا بەخۆیانەوە نابینن.
وڵاتانی دونیا بەگەورە و بچوكەوە بە بەرهەمهێن و بەكاربەرەوە زیانی گەورەیان پێدەگات لە ئەنجامی هەڵبەز و دابەزی نرخەكانەوە.
گرنگە ڕێكخراوی ئۆپێك بە یەك و یەكگرتوویی بمێنێتەوە بەرامبەر هەژموون و هەڕەشەو فشارەكانی زلهێزەكان و بەتایبەتیش ئەمریكا ،بۆئەوەی بتوانن وەك لایەنی سێهەم و كاریگەر ڕۆڵی خۆیان ببینن لە هاوسەنگ ڕاگرتنی بازاڕەكانی نەوتی جیهانیدا.
گەرەكە وڵاتانی ئەندامی ئۆپیك  بەگشتی و بەتایبەتی سعودیە و ئێران ڕێكبكەون و ململانێكانیان كۆتایی پێبهێنن و وەكو دوو وڵاتی یاسایی مامەڵە بكەن لە پێناو پاراستنی شكۆ و سەروەری و بەژەوەندیەكانی خۆیاندا.
چەندە جیهان و ناوچە جیاوازەكان بەدووربن لە ململانێ‌ و جەنگ و پێكادادان و ناجێگیری سیاسی و ئابوری ئەوەندەش بازاڕەكانی نەوتی جیهانی ئۆقرەیی بەخۆوە دەبینێت كە لەبەرژەوەندی هەمواندایە.
بنەمای (( خستنەبازاڕی نەوت و داواكاری لەسەر نەوت ))بپارێزرێت لە بازاڕەكاندا لە پێناو زیان نەگەیاندن بە وڵاتان وكەڵەكەنەبونی نەوت لە بازاڕەكاندا و هێشتنەوەی نرخەكانیش بەبەرزی.و بەردەوامیدان بەگەشەی ئابوری و پیشەسازی.
عێراق و هەرێمی كوردستانیش گەرەكە هاوكاری گەرموگوڕتر بكەن لە كەرتی وزە و نەوتدا و تواناكانیان یەكبخەن بۆئەوەی بتوانن ڕووبەڕووی قەیرانی دارایی ببنەوە وگەرەكیشە ڕاستر و ووردتر لە سیاسەتی نەوتی جیهانی تێبگەن و خۆیانی لەگەڵدا بگونجێنن لەپێناو زیاتركردنی داهات بۆ ئەوەی بتوانن ئاوەدانی و گەشەو پێشكەوتنی و بوژاندنەوەی سەرجەم بوارەكانی ژیان وەدەستبێنن و هەلی كار و وەبەرهێنان و خزمەتگوزاریەكانیش بە باشترین شێوە پێشكەش بە هاوڵاتیان بكەن.

سەرچاوەكان:
========
https://ar.wikipedia.org/wiki
https://arabic.rt.com/tags/OPEC
www.aljazeera.net
https://www.nmisr.com/finance
http://www.akhbarak.net

نوێترین نوسینەکانی نه‌وزادی‌ موهه‌ندیس