له‌یادی 99 ساله‌ی ڕووخانی خه‌لافه‌ت

وتار/ 18/03/2023 373 جار بینراوە

مه‌سعود عەبدولخالق

له‌یادی 99 ساله‌ی ڕووخانی خه‌لافه‌ت
(ستراتیجیه‌تی چه‌وتی عه‌لمانی كورد تا ئه‌و ساته‌ )

مه‌سعود عه‌بدولخالق
یه‌كێك له‌هۆكاره‌ بنچینه‌ییه‌كانی نه‌گه‌یشتنی كورد به‌ده‌وله‌ت بالی عه‌لمانی كورد بوه‌ ، هه‌رده‌م به‌ ئاوه‌ژوویی له‌ پێشهاته‌كان گه‌یشتوه‌ ، پێوه‌رو ته‌رازوو لایان خۆویستی وبه‌رژه‌وه‌ندی بوو ، چۆن سه‌ركردایه‌تی ئیستای كورد ته‌نها به‌ دوای به‌رژه‌وه‌ندی و خۆویستی ونه‌شاره‌زاییه‌.. له‌سه‌رده‌می (بوون به‌ده‌وله‌تی ناوچه‌كه‌ش )ئاوا بوون ، نمونه‌یه‌ك باس ده‌كه‌ین (نمونه‌ی دروست بوونی حكومه‌تی ئه‌نقه‌ره‌ی تۆرانی عه‌لمانی و حكومه‌تی ئه‌سته‌مبۆلی سولتان محمد واحد الدین) ‌ سه‌رنج بده‌ن هه‌لوێستی عه‌لمانی كورد چه‌نده‌ به‌هه‌له‌داچووبوو ، زۆر به‌كورتی :
1- كوردستان له‌سه‌رده‌می خه‌لافه‌ت هەم ویلایەت بوو هەم ئیالەت بوو ، لە نەخشەی ئیداری 1892ی عوسمانی ئەو نەخشەیە بەگەورەیی دیاری كراوە ڕێك دوو قاتی ئیستا گه‌وره‌ بوو.
ه- سه‌رجه‌می مێژووی كورد له‌دوای هاتنی ئیسلام 64 ئیماره‌ت و ده‌وله‌ت وئیمپراتۆریان هه‌بوه‌ .
له‌گه‌ل زۆر خالی تریش هه‌یه‌ ،كه‌چی له‌كاتی ململانێی كه‌مال ئه‌تاتورك(حكومه‌تی ئه‌نقه‌ره‌) و سولتان(حكومه‌تی ئه‌سته‌مبۆل) ، عه‌لمانی كورد لایه‌نگیری ئه‌تاتۆركیان كرد و هه‌لسان به‌ :
ت- ئه‌وان دالده‌ی دوو كۆنگره‌ی ئه‌تاتۆركیان به‌ ئه‌ستۆ وه‌ گرت له‌كوردستان ، یەكەمیان لە ئەرزەرۆم لە 23/7/1919 و دووەمیان لە 4 ـ 11/9/1919 لە سیواس.
2- بەپێی بەڵگەنامەیەكی بەریتانی دەگمەن ( رقم"21" سری- دیترویت، مشیغان 18 نیسان 1929 F.O )باس لەوە دەكات، كە كوردەكانی ئەوروپا مانگانە یارمەتیان كۆكردۆتەوەو بۆ ئەتاتورك ، مانگانە یارمەتی60.000$ یان بۆ ئەتاتورك دەنارد، ئه‌وه‌ له‌و كاته‌ بوو ئه‌تاتۆرك دژی سیڤه‌ر بوو لایه‌نگیری لۆزان بوو ، له‌و كاته‌ش بوو كه‌ :
1- سولتان و سەدری ئەعزەم( فەریدپاشا) لەدوای جەنگی جیهانی لایەنگیری دروست بونی دەوڵەتی كوردی كردوە (لەزۆر سەرچاوەی توركی وجیهانی ئەو زانیاریەهاتوە بەلام لەهەموان وورد تر لەبەڵگەنامەی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانی (Fo.371/5067) .
2- هەریەكە لە (هادی پاشا ود.رەزا تۆفیق) نوینەری سولتان بوون لە كۆنگرەی سیڤەرو مۆریان لەسەر هەر 3 مادەی (62 و63 و64)ی سیڤەر كرد سەبارەت بەكوردستان ، له‌دژی لۆزان وه‌ستانه‌وه‌ .
3- هەریەكە لە(سوڵتانی عوسمانی وفرید پاشای سەدرولئەعزەم) علی ئیحسان پاشایان ڕاسپارد بە بروسكەیەكی فەرمی لە 30/10/1919 مومتەلەكاتی عوسمانیان تەسلیمی حكومەتی شێخ محمود كردو دانیشیان پێدا هێنا. ڕێكەوتنی دووبەدوو و نێودەوڵەتیشی مۆركردبوو بۆ سەربەخۆیی هه‌مو كوردستان .
ئه‌وه‌ له‌كاتێكا بوو حكومه‌تی ئه‌نقه‌ره‌ی ئه‌تاتورك هیچ به‌لێنیكی ڕاسته‌قینه‌ی به‌كورد نه‌دابوو ، سیڤەری بە مەرگی توركیای نوێ‌هه‌ژماركردبوو ، ئیتر له‌دوای ئه‌و ستراتیجیه‌ چه‌وتانه‌مێژووی كورد بریتیه‌ له‌ مه‌ینه‌تی بۆ مه‌ینه‌تی ، ... خالی تر زۆر هه‌یه‌ هه‌موی به‌به‌لگه‌نامه‌ ، بالی ئاینی ئه‌وسا یه‌كڕا بوون دژی ئه‌تاتورك بوون ،كه‌س لایه‌نگری ئه‌و چه‌وتیانه‌ی باڵی عه‌لمانی كورد نه‌بوو ، به‌داخه‌وه‌ له‌ ئێستادا ده‌بینین به‌شێك له‌ ئاینیه‌كانیش به‌دوای چه‌وتی سه‌ركرده‌ خۆپه‌رسته‌كانن بۆ كه‌مێك به‌رژه‌وه‌ندی پیس وچه‌په‌لی حه‌رام .