گەندەڵی ناسین و بەرەنگاربونەوە

وتار/ 19/02/2018 1513 جار بینراوە

دانا دارا

گەندەڵی ناسین و بەرەنگاربونەوە
پارێزەر : دانا دارا حسین
-پاڵنەرەكانی هەڵبژاردنی ئەم بابەتە :
1- گەندەڵی بوەتە دیاردەیەكی جیهانی ترسناك و ژمارەی پێوانەیی شكاندوە ,و توشی حكومەت و دامەزراوەكان بوە و لەباتی حكومەتی خزمەتگوزار (حكومە اللصوص ) دروست بوە  ,كە عیباد و بیلادی خستۆتە گێژاوەوە  ( نوكتەكانی كەندەڵی + دیدی نوسەرە یابانیە كە دەڵێت : العرب متدینون جدا   لكن فاسدون جدا ) .
2- داخوازیەكانی چاكسازی وامان لێدەكات بەچاكی هەوڵی ناسینی ئەم چەمكە بدەین .
( ئاماژە بە دواهەمین ڕاپرسی ڕێكخراوی ئین دی ئای لە كوردستان و عێراق ئەنجامی داوە كە داخوازی دەنگدەرانی ئێمە بەرەنگاربونەوەی گەندەڵیە پاشان خزمەتگوزاری و چارەسەری بێكاریە ) .
3- وەزیفەی ئێمە ئەوەیە وەك ئۆپۆزیسێۆن ئەوەیە كە ( ئەنتی گەندەڵی بین ) .
4- زیان و ئاسەوارەكانی گەندەڵی زۆر مەترسی دارن :
-      قدرت اڵامم المتحدە حجم اڵاموال العامە التی تتعرچ للنهب والاختلاس بسبب فساد اڵانڤمە السیاسیە فی العالم بحوالی 1.6 ترلیون دولار سنویاً.
الفجوە الغژائیە فی العالم العربی بلغت 15 ملیار دولار سنویاً.
 وأن حجم البگالە یتراوح بین 50 و60ملیون نسمە وأن نسبە 60% من تعداد هژه البگالە هم من الشباب، اڵامر الژی یمپل قنبلە خگیرە ڵانها تتزاید بنسبە 3% كل عام.
لە عێراق 40% ی دانیشتوان لەژێر هێڵی هەژاریەوە دەناڵێنن .
*** لێكۆڵینەوە لە بابەتی گەندەڵی وەك نەتەوە یەكگرتوەكان ڕایگەیاندووە بەم چوار هەنگاوە دەبێت :
( پێناسە كردنی , هۆكارەكانی , نیشانەكانی , بەرەنگاربونەوە و چارەسەركردنی )
پێناسەی چەمكی گەندەڵی :
 خراپ بەكارهێنانی پۆستێكی گشتی یە بۆ بەرژەوەندییەكی تایبەتی .( موسوعە العلوم الاجتماعیە )
رۆیە اسلامیە لمفهوم الفساد
فی اللغە العربیە : الفساد چد الصلاح   و كما یقول الراغب الاصفهانی
 ان الفساد خروج الشیئ عن الاعتدال
وورد المصگلحان (الفساد والإصلاح) فی القرێ‌ن الكریم فی عشرات المواچع من اڵایات القرێ‌نیە؛ إژ ورد الفعل فسد ومشتقاته الفعلیە والاسمیە فی 44 موچعا، وورد الفعل صلح بمشتقاته الفعلیە والاسمیە أیچا فی 182 موچعا. وهناك من اڵایات التی تشیر إلی سنن الله فی خلقه، بمعنی أنها قوانین اجتماعیە حتمیە الحدوپ فإژا "ڤهر الفساد فی البر والبحر بما كسبت أیدی الناس..." (الروم: 41) أی استشری، فإن عاقبە ژلك وخیمە بسقوگ المجتمع وانهیار أركانه واستهوا‌و المستعمر للتسلگ علیه ْ{إن الملوك إژا دخلوا قریە أفسدوها وجعلوا أعزە أهلها أژلە..} (النمل: 34)؛ كژلك الإشارە إلی أن الصلاح والإصلاح یدرأ الچرر والهلاك عن اڵامە "وما كان ربك لیهلك القری بڤلم وأهلها مصلحون" (هود: 117)، ویجلب الخیر والرخا‌و إلیها{ولو أن أهل القری ێ‌منوا واتقوا لفتحنا علیهم بركات من السما‌و واڵارچ} (اڵاعراف: 96).
ومن معانی الفساد فی القران :
المعصیە , (واژا قیل لهم لاتفسدوا فی الارچ .....)
الخراب ( ان الملوك اژا دخلول قریە افسدوها ....) ومعانی اخری كپیرە .


جۆرەكانی گەندەڵی :
گەندەڵی بچوك (فەرمانبەر ئەنجامی دەدات )
گەندەڵی گەورە ( بەرپرسان ئەنجامی دەدەن وەك بۆندەكانی نەوت و تەندەرین)
گەندەڵی سیاسی : خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی گشتی ی(حكومەت) ە لەلایەن نوخبەی دەسەڵاتدارەوە بۆ بەرژەوەندی نادروست .
گەندەڵی دارایی : پێك دێت لە ژمارەیەك لادانی (انحراف ) دارایی و سەرپێچی ڕێسا و یاسا ماڵیەكان , كە كاری دارایی و كارگێڕی لەو دەو ڵەت و دامەزراوانەدا ڕێك دەخات .
گەندەڵی كارگێڕی : ئەو سەرپێچیانەیە كە لە فەرمانبەرێكەوە دەردەچێت لە كاتی ئەنجامدانی ئەركە وەزیفیە فەڕمیەكانی خۆی ......
گەندەڵی ڕەوشتی ( ڕەفتار ) : ........
/*/*/ شێوە باوەكانی گەندەڵی :
-      بەرتیل خۆری
-      ئیختیلاسی ماڵ و موڵكی دەوڵەت
-      دانەنانی كەسی شیاو لە شوێنی شیاو (محسوبیەت )
-      كڕینی دەنگی دەنگدەران .
-      ناچاركردنی فەرمانبەران بە كردن یان نەكردنی كارێك كە نایاسایی بێت
-      بێلایەن نەبونی حكومەت

-      هۆكارەكانی دروست بونی گەندەڵی :

•     هۆكارە سیاسیەكان :
-      جیانەكردنەوەی دەسەڵاتەكان
-      نەبونی دیموكراسی ڕاستەقینە
-      نەبەنی سەروەری یاسا و سەربەخۆ نەبونی دەسەڵاتی دادوەری
-      لاوازی دەزگاكانی چاودێری
-      نا ئارامی بارودۆخی سیاسی
-      نەمانی هیوا بە گۆڕانكاری و نەبونی نیەتی چاكسازی
-      نەبونی ئۆپۆزیسێۆنی بەهێز
•     هۆكارە ئابوریەكان :
-      هەژاری و خراپی باری ئابوری
-      بێكاری
-      كەمی موچە
-      لاوازی شەفافیەت
•     هۆكارە كۆمەڵایەتیەكان :
-      لاوازی ئیمان و تەقوا
-      داڕمانی بەها ڕەوشتیەكانی وەزیفە لای فەرمانبەران
-      بەدیاردە بونی گەندەڵی
-      بێ‌ باكی و هەست بە بەرپرسیاریەتی نەكردن
•     هۆكاری دەرەكی :
-      دەست تێوەڕدانی حزبی
-      واستە كاری
-      نەبونی یاسای توندی سزادان
•     هۆكاری ئیداری :
-      ناتوانایی ئەوانەی بڕیاردەرن
تێبینی ( پێوەرەكانی بەرپرسی سەركەوتوو بریتین لە : بڕوانامە +ئەزمونی كردەیی+ لێهاتویی و زیرەكی ( زیرەكیش بەم پێوەرانە دەپێورێت : زمان +كۆمپیوتر +ابداع كردن +پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان ) + ڕەزامەندی ئەوانەی كاریان لەگەڵ دەكەیت ) .
-      ڕۆتینی زۆر لەیاسا و ڕێنماییەكاندا .
-      كۆنی پەیكەری ئیداری فەرمانگەكان .
-      كادرە ناوەندییەكان كە بڕیار جێبەجێ‌ دەكەن , ئەوانیش بەشێكی سەرەكی لە گەندەڵی دروست دەكەن .

•     ئاسەوار و زیانەكانی گەندەڵی :
-      دابڕانی خەڵك و دەسەڵات
-      دروست بونی پشێوی سیاسی وەك (انقلاب و توندوتیژی )
-      دواكەوتەیی (تخلف) دروست دەبێت (نمونەی وەك عێراق)
-      كەم بونەوەی نمونەی ژیانی سەركەوتوانە ,وەی بڵاوبونەوەی خەفەت و یاس و بێزاری
-      تەسك بونەوەی ئازادییە مەدەنییەكان
-      روئیای ئایندە بینین نامێنێت .
-      بێ‌ متمانەیی بە دەسەڵات و نەمانی انتما.
-      عەدالەتی كۆمەڵایەتی و گەشەپێدان و بەها ئەخلاقیەكان نامێنێت و ڕێژەی تاوان زیاد دەكات .
-      گەشەپێدانی ئابوری و ناردن و هاوردە دەوەستێت وسامانی نەتەوایەتی بەفیڕۆ دەدرێت.
-      كۆچی عەقڵەكان دروست دەبێت بۆ دەرەوەی نیشتمان
-      بەرهەم هێنانی دیكتاتۆر و سیستمی استبدادی
-      احتكار دروست دەبێت ( نمونەی وەك كۆمپانیا و بانكی وەهمی )
-      هەژاری و دەوڵەمەنی ناشەرعی دروست دەبێت .
-      كەم بونەوەی بەشداری سیاسی و بەفیڕۆدانی تواناكان و بەشێوەیەك بەختەوەری زۆرینە دەبێت بەقوربانی ژیانی كەمینە
-      لێكترازانی بەها كۆمەڵایەتیەكان
-      پێشێلكاری لە مافەكانی مرۆڤ و نایەكسانی لە هەلی كاردا بۆ هەموان
-      وەستانی سەرمایەگوزاری بیانی لە وڵاتدا
-      لەكەداربونی ناو و ناوبانگی سیستمی سیاسی لە ناوە و دەرەوە
-      لاوازبونی میدیای ئازاد و گرانی گەیشتن بە سەرچاوەی زانیاریەكان
-      دروست بونی نیفاقی سیاسی و تاكی نابەرپرس و اهمال دروست دەبێت
-      پەرەسەندنی گەندەڵی دواجار لە دیاردە و عەیبە وە دەبێتە كەلتور


•     چۆنیەتی چارەسەر و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی :
بەو پێیەی گەندەڵی وەك پەتایەك لەم سێ‌ سێكتەرە دەدات كە بریتین لە : سیاسی و ئابوری و ئیداری
بۆیە پێویستە صحنی چاكسازیەكان ڕوو لەم سێ‌ لایەنە بكات بەم شێوەیە :
-      گەشەپێدانی وازعی ئاینی ( گەندەڵی سزای دونیایی و دواڕۆژی لەسەرە ) .
-      چەسپاندنی بنەماكانی حكومەتی چاك ( الحكم الصالح ) بە شەفافیەت , بەهێزكردنی میدیای ئازاد , پێك هێنانی كۆمیسیۆنی نەزاهە , خۆ تازەكردنەوەی حكومەت , تەكنەلوجیا (الحكومە الالكترونیە ).
-      یاسا سەروەری و دەركردنی یاسایەكی توندی دژە گەندەڵی و یاسای (من این لك هژا ) و دادوەر و داواكاری بەهێز
-      دروست كردنی دەزگای نەزاهە
-      زانكۆكان توێژینەوە بكەن ڕێكخراوەكان و میدیا و ڕۆشنبیران و مامۆستایانی ئاینی ڕۆڵ ببینن
-      ئیرادە یەكی سیاسی بەهێز بۆ بەرەنگاربونەوەی وە شەفافیەت و مسائلە و بەهێزكردنی ڕۆڵی ڕەقابی پەرلەمان
-      كەڵك وەرگرتن لە ئەزمونی وڵاتانی پێشكەوتوو لەم بوارەدا
-      چاودێری وردی حسابی بانكی و زیممەی مالی هەركەس و بەرپرسێك
-      حكومەت بەرنامەیەكی ڕیفۆرمی اداری ڕابگەیەنێت كە : (بەرزكدنەوە و گەشەپێدانی توانای فەرمانبەران + حل كردنی دام و دەزگای ناپێویست + پلەی اخلاقی بۆ فەرمانبەر ئەژمار بكرێت +ئەنجومەنی ڕاژە +مەشق و سستمی نوی ) .
-      بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لە یاساكانی عێراق و هەرێمی كوردستان دا
-      لە عێراقدا ئەم یاسایانە دانراون :
-      قانون الكسب دون سبب سنە 1958
-      قانون العقوبات العراقی رقم 111 لسنە 1959
-      قانون غسیل الاموال  2004
-      قانون مفوچیە النزاهە العراقیە
-      لە هەرێم :
-      یاسای دەستەی نەزاهەی هەرێمی كوردستان


موقع الدول علی خریگە الفساد
ساڵی 2005 ڕاپۆڕتی شفافیەی دولی بەم شێوەیە بوە : ڕێژەی وڵاتان لە گەندەڵی دا :
العراق 129%
السودان 127%
الولایات المتحدە 21%
السوید 06%
فنلندا 01%
أصدرت منڤمە الشفافیە الدولیە مۆشرها لمدركات الفساد للعام 2010 ، وشمل هژا المۆشر (178) دولە ، جا‌و ترتیب العراق بالتسلسل ( 175)
       لقد أنشأت هیئە الشفافیە الدولیە مۆشرًا دولیًّا لقیاس الفساد -تعده كل 5سنوات- وهو یغگی أكپر من 54 دولە فی العالم، وتنحصر قیمە هژا المۆشر بین صفر و10 درجات؛ بمعنی أن الدولە إژا حصلت علی تقدیر 10 درجات فهژا یعنی أن هژه الدولە نڤیفە تمامًا من عملیات الفساد، أما الدولە التی تحصل علی تقدیر صفر فهژا یعنی أن جمیع اڵاعمال والصفقات فی هژه الدولە خاچعە للفساد والرشوە، وحتی اڵان لم تحصل دولە فی العالم علی تقدیر 10 أو تقدیر صفر، ولكن هناك دول اقتربت منهما؛ فعلی المستوی العالمی.. تعتبر نیوزیلندە أفچل دولە فی العالم من حیپ هژا المۆشر، بینما تأتی نیجیریا فی المۆخرە وبینهما الدانمارك وبریگانیا وإسرائیل وأمریكا والیابان وفرنسا وتركیا والهند.
       أما علی مستوی الدول العربیە.. فإن هژا المۆشر یوچِّح أن الفساد الإداری لا یزال یمپل مشكلە كبیرە فی غالبیە الدول العربیە، وأن الوچع لم یتحسن فی كپیر منها منژ عام 1985، بل علی العكس قد حدپ تراجع فی بعچ الدول العربیە.

منڤمات الشفافیە
       لقد قامت منڤمە الشفافیە الدولیە TI) - Transparency International) بالإعلان عن مۆشر مدركات الفساد (CorruptionPerceptions Index - CPI) للمنڤمە للعام 2003 ویدل مۆشر الفساد فی 133 بلدا من البلاد النامیە -ومنها الدول العربیە- أن 9 من أصل كل 10 دول نامیە بحاجە ماسە لدعم عملی لكبح الفساد، وحسب المۆشر الجدید الژی یصنف 133 دولە حسب المستوی المقدر لقبول الرشاوی لدی السیاسیین وموڤفی القگاع العام فیها.. إنه مۆشر مركب اعتمد علی 17 عملیە استقصا‌و أجرتها 13 مۆسسە مستقلە شملت رجال أعمال ومحللی مخاگر من تلك الدول ویركز المۆشر علی الفساد فی القگاع العام، إژ یعرف بأنه سو‌و استعمال الوڤیفە فی القگاع العام من أجل تحقیق مكاسب شخصیە.
       لقد قامت منڤمە الشفافیە الدولیە المشار إلیها بإعداد تقریر علمی عن مدی استشرا‌و الفساد فی الدول 133 موچوع الدراسە المیدانیە. وتم تحدید مستوی الشفافیە اڵاعلی أی النقا‌و من الفساد بعشر درجات؛ بمعنی أن دولە كفنلندا حصلت بالفعل علی 9.7 من 10 درجات وبژلك هی أقرب إلی الشفافیە والنقا‌و والبعد عن الفساد. أما دولە بنجلادیش فقد حصلت علی 1.3 درجە، ومن پَم فهی بعیدە كل البعد عن الشفافیە واڵاقرب إلی بۆر وانتشار الفساد. وقد بینت هژه الدراسە أن 7 من كل 10 بلدان تحصل علی أقل من 5 نقاگ علی 10 نقاگ، بینما تحصل 5 من 10 بلدان نامیە علی أقل من 3 نقاگ علی 10.
       وإژا بحپنا عن موقع البلدان العربیە من الشفافیە والنقا‌و بالبعد عن بۆر وانتشار الفساد كما ورد فی التقریر فإن 5 دول فقگ من 17 دولە عربیە كانت متوسگە فی درجە الشفافیە (عمان 6.6، البحرین 6.1، قگر 5.6، الكویت 5.3، الإمارات 5.2) من 10 درجات، أما الـ12 دولە عربیە اڵاخری فكانت أقل من 5 درجات وهی علی التوالی تنازلیا ( تونس 4.9 ـ اڵاردن 4.6 ـ السعودیە 4.5 ـ سوریا 3.4 ـ مصر 3.3 ـ المغرب 3.3 ـ لبنان 3.0 ـ فلسگین 3.0 ـ الجزائر 2.6 ـ الیمن 2.6 ـ السودان 2.3 ـ العراق 2.2...) من 10 درجات. منها 9 دول یتراوح مستواها المتدنی بین (2 - 3) من 10 درجات، مما یچیف إلی جبین أمتنا العربیە خجلا فوق خجل، بما یۆشر إلی مزید من احتمالیە الارتباگ الإیجابی للعلاقە بین النڤم التسلگیە وانتشار الفساد السیاسی والاقتصادی والاجتماعی.

نوێترین نوسینەکانی دانا دارا