قودس ..... له‌دڵی موسڵماناندا

وتار/ 09/12/2017 768 جار بینراوە

هێدی هه‌ولێری

قودس ..... له‌دڵی موسڵماناندا
هێدی هه‌ولێری
ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی مانۆڕی تازه‌ی سیاسیی و ڕۆژنامه‌وانی ڕاگه‌یاندنی جیهانی ئێستا چاوی جولانه‌وه‌ی بزووتنه‌وه‌ی ڕزگارییخوازی فه‌ڵه‌ستینی و به‌شێكی زۆر له‌وڵاتانی ئیسلامیی و عه‌ره‌بیی به‌تایبه‌ت ڕووداوه‌كانی شاری قودسی پیرۆز وه‌ك سێیه‌م شاری موسڵمانان له‌دوای مه‌ككه‌ و مه‌دینه‌وه‌ دێت.                                                         
له‌دوای بڕیاره‌ سه‌ره‌خۆره‌كه‌ی دۆناڵد تڕه‌مپ سه‌رۆكی ئه‌مریكا، كه‌ له‌ڕۆژی ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ بەفەرمی قودسی وەک پایتەختی ئیسرائیل ناساندو داواشی لەوەزارەتی دەرەوەی وڵاته‌كه‌ی کرد باڵیۆزەکەیان لەتەلئەبیبەوە بگوازنەوە بۆ ئەو شارە.                   قودس....ئه‌قسای پیرۆز مێژووه‌كه‌ی بۆ نزیكه‌ی 2000 ساڵ پێش میلادی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ و چه‌ندین ململانێی ده‌وڵه‌تان و ئاینه‌كانی تێدا ڕووداوه‌ ، له‌و ماوه‌یه‌شدا دووجار له‌ژێر ده‌ستی جوله‌كه‌كان و خاچبه‌رستاندا جارێكیان له‌لایه‌ن عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب و جارێكی تریش له‌لایه‌ن دوو سه‌ركرده‌ی كوردی موسڵمان سه‌لاحه‌دینی ئه‌یوبی ئازادكراوه‌ته‌وه (خوای گه‌وره‌ لێیان ڕازی بێت)‌ ئازاد كراوه‌.                                               له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بڕیاره‌كه‌ی تڕه‌مپ كاردانه‌وه‌ی توندی وڵاتانی عه‌ره‌بی و ئیسلامیی لێكه‌وته‌وه،‌ به‌ڵام ئه‌و كارده‌وانه‌ دڵخۆشكه‌رنین، به‌وه‌ی زۆرجاری تریش كرده‌وه‌ی دڕندانه‌و بڕیاری ناسیاسی و نایاسایی ڕژێمی سه‌هیۆنی دژی موسڵمانان و هاوڵاتیانی سڤیلی فه‌ڵه‌ستینی درێژه‌ی هه‌بووه‌، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و بڕیاره‌ زیاتر ڕه‌هه‌ندێكی سیاسیی و توڕه‌بوونی موسڵمانانه‌، نه‌ك به‌وه‌ی هه‌ندێ نوسه‌ری عه‌لمانی باس له‌مافی جوله‌كه‌ ده‌كه‌ن، چونكه‌ ئه‌وه‌ی ده‌كرێت كێشه‌كه‌ دژی ئیسلام و موسڵمانانه‌ له‌ئێستادا و داپۆشینی زۆر شكستی گه‌وره‌ی خۆرئاوایه‌ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و ته‌وژمه‌ به‌هێزه‌ی ئیسلام له‌ئه‌وروپا.                                                                            ئه‌وه‌ی له‌پێشووشدا كرابوو بۆ برینداركردنی شوێنكه‌وتوانی ئاینه‌ ئاسمانييه‌كان، كه‌ پێغه‌مبه‌ران (سه‌لامی خوای گه‌وره‌یان لێ بێت) دژی ئه‌و ڕه‌گه‌زپه‌رستیه‌ ده‌جه‌نگان و ململانێیه‌كی توند له‌نێوان یه‌كتاپه‌رستان و، سه‌هیۆنیه‌كان و مه‌سیحیه‌ توندڕه‌وه‌كاندا ڕوویانداوه‌، كه‌ ناوهێنانی قودس-یش وه‌ك ئۆرشه‌لیم دژه‌ به‌هه‌موو بڕیاره‌كانی جوگرافیای وڵاتان و بڕیاره‌كانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌.                                                             بڕیاری دروستكردنی نیشتیمانیكی نه‌ته‌وه‌یی بۆ جولەكەكان به‌پێی بڕیاری ڕێگه‌پێدراوی وه‌زاره‌تی دەرەوەی بەریتانیا له‌به‌ڵێننامه‌ی (به‌لفۆر)دا له‌سالی 1917 لە فەلەستین بوو، ئه‌وه‌ش بووه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ته‌واوی بڕیاره‌كانی پێكه‌ژیانی ئاشتیانه‌ له‌وڵاتی فه‌ڵه‌سین به‌وه‌ی ته‌نانه‌ت ئه‌مریكاش ویستی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بوو ڕۆژێك بێت وڵاتێك بۆ جوله‌كه‌ دروست بكات ، وه‌ چه‌ندین گروپی به‌رگریكاری نیشتمانی و ئیسلامیی ڕه‌سه‌نی خسته‌ لیستی تیرۆره‌وه‌....                                                                                                                         ئه‌وكاته‌ی له‌ساڵی ١٩٤٨ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل دامه‌زرا، رۆژئاوای شاری قودس له‌لایه‌ن هێزه‌کانی قه‌واره‌ی جوله‌كه‌وه‌ کۆنترۆڵ کرا، به‌ڵام رۆژهه‌ڵاتی شاری قودس، که‌ مزگه‌وتی ئه‌قسا ده‌که‌وێته‌ ئه‌و به‌شه‌وه‌ تا جه‌نگی ساڵی ١٩٦٧ له‌ده‌ستی فه‌ڵه‌ستینییه‌کان بوو، له‌دوای ئه‌و جه‌نگه‌و داگیركردنی له‌لایه‌ن قه‌واره‌ی یه‌هودی، ته‌واوی شاری قودس داگیركرایه‌وه‌.                                                                         چه‌ندین بڕیاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایش ده‌رکرا، که‌ داوا له‌ ئیسرائیل ده‌کات ڕۆژهه‌ڵاتی شاری قودس، بگێڕێته‌وه‌ بۆ ده‌سه‌ڵاتی فه‌ڵه‌ستینی، وه‌ ده‌سه‌ڵاتی فه‌ڵه‌ستینیش ڕۆژهه‌ڵاتی شاری قودس به‌پایته‌ختی فه‌ڵه‌ستین ده‌زانن.                                                                                 قه‌واره‌ی جوله‌كه‌ پێش شه‌ڕی ساڵی ١٩٦٧ ئاماده‌بوو ڕۆژهه‌ڵاتی قودس راده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی فه‌ڵه‌ستین بکات، به‌ڵام دوای ئه‌و جه‌نگه‌ ته‌واوی قودس له‌لایه‌ن هێزه‌کانی زایۆنییه‌وه‌ کۆنترۆڵکرا.                                                       له‌ساڵی ١٩٨٠ به‌بڕیارێک دووباره‌ جوله‌كه‌ ته‌واوی شاری قودسی وه‌ک پایته‌ختی ئیسرائیل دیاریکرد، به‌ڵام ئه‌وه‌ زیاتر له‌ ٣٧ ساڵه‌ به‌سه‌ر ئه‌و بڕیاره‌ی ئیسرائیل تێده‌په‌ڕێت، كه‌چی‌ زلهێزه‌کان له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ بوون، ئیسرائیل ڕۆژهه‌ڵاتی شاری قودس بگێڕێته‌وه‌ بۆ ده‌سه‌ڵاتی فه‌ڵه‌ستینی.            به‌وته‌ی شاره‌زایان ئه‌م بڕیاره‌، یان ده‌بێته‌ سه‌ره‌تای ته‌نگه‌ژه‌یه‌کی نوێ له‌ناوچه‌که‌، چونکه‌ به‌شێک له‌ زلهێزه‌کان ڕه‌تیده‌که‌نه‌وه‌و پێیان وایه‌ کێشه‌ی لێده‌که‌وێته‌وه‌، یان ئه‌م بڕیاره‌ به‌شی ئیسرائیل بوو، له‌دوا گۆڕانکارییه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست.                                                               تێكشاندنی ئه‌مریكا له‌ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، كه‌ نه‌یتوانی كۆنترۆڵی شه‌ڕو پێكدادانه‌كانی لایه‌نه‌ ڕكابه‌ره‌كان له‌ناوچه‌كه‌دا بكات و دروستبوونی كێشه‌كانیشی له‌گه‌ڵ ڕوسیاو چین و ....هتر، بۆیه‌ سوریا خرايه‌ دۆخێكی وا ، كه‌ ڕووخاندنی ئه‌سه‌د ببێته‌ به‌دیل به‌ده‌ستی ئه‌مریكا و ناتۆ و ڕه‌وانه‌كردنی هێز.....پاشان یه‌مه‌ن و كێشه‌ چه‌قبه‌ستووه‌كانی عێراق و له‌دواجاریشدا پاش ڕاگه‌یاندنی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا به‌وه‌ی شه‌ڕی سوریا كۆتایی پێهاتووه‌و داعش له‌ناوچووه‌، كه‌چی دۆخی سوریا بووه‌ ژماره‌یه‌كی دیكه‌ له‌هاوكێشه‌ ئاڵۆزه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوینداو چه‌ندین نه‌هامه‌تی ڕووبه‌ڕووی دانیشتوانی ئه‌و ناوچانه‌ كرده‌وه‌، به‌وه‌ش مرۆڤایه‌تیان به‌و ئه‌نجامه‌ گه‌یاند، كه‌ به‌چه‌ندین دانیشتنی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان چاره‌سه‌ر نه‌كرێن.                                                                              باسكردن له‌ڕه‌هه‌نده‌ جیاوازه‌كانی دووباره‌ داگیركردنه‌وه‌ی قودسی پیرۆز به‌ده‌ستی سه‌هیۆنیه‌كان به‌پاڵپشتی ئه‌جندایه‌كی ڕوونی ئه‌مریكاو ئیداره‌ی تۆناڵد تڕه‌مپ و ناساندنی وه‌ك پایته‌ختی ئیسرائیل.... به‌و ئاسانیه ململانێیه‌كه‌ كۆتایی نایه‌ت،‌ كه‌ به‌ڵێنێكی خواییه‌ به‌رده‌وام بێباوه‌ڕان له‌پیلانگێڕیدان، به‌ڵام ئه‌وه‌ خوای گه‌وره‌یه‌ به‌هۆكارێك له‌هۆكاره‌كان دوژمنان به‌موسڵمانان ده‌ناسێنێت، یان به‌ئاشكراكردنی وه‌ره‌قه‌ی سه‌رمێزی كۆبوونه‌وه‌كانیان، یان به‌زه‌ڵله‌یه‌كی زمانه‌وانی و له‌ده‌مده‌رچوونی چه‌ند وشه‌یه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی جۆرج بۆش سه‌رۆكی پێشووتری ئه‌مریكا له‌ساڵانی2001دا جه‌نگی له‌دژی ‌ئیسلامدا ڕاگه‌یاند، هه‌رچه‌نده‌ ویستیان پینه‌وپه‌ڕۆی بۆ بكه‌ن، به‌ڵام قسه‌یه‌ك بوو به‌جدیی ڕووی ڕاسته‌قینه‌كه‌ی ده‌رخست.                                                                         ئێستای ململانێیه‌كه‌ی نێوان سه‌هیۆنیه‌كان دژی شاری قودسی پیرۆز وه‌ك یه‌كه‌مین ڕووگه‌ی موسڵمانان بوو، كه‌ بۆ گه‌وره‌ترین پایه‌ی ئاينى ئیسلام ڕوویان ‌كرده‌ ئه‌وێ بۆ(نوێژ).....كه‌واته‌: ناوه‌ڕۆكی شه‌ڕه‌ گه‌وره‌كه‌ی ڕۆژئاواییه‌كان دژی وڵاتانی موسڵمان (كه‌ به‌داخه‌وه‌ چه‌ند عامیل)ێك وڵاتانی ئیسلامیی به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن.....كێشه‌كه‌ زه‌قتر ده‌كه‌نه‌وه‌و زۆر كێشه‌ی دی سه‌ری خۆی ده‌ردێنێ به‌و كۆنه‌ی قینه‌ی جوله‌كه‌ له‌سه‌ره‌تای دژایه‌تی پێغه‌مبه‌رانه‌وه‌ تائێستای موسڵمانانی شوێنكه‌وتانی په‌یامه‌ ئاسمانیه‌كان به‌تایبه‌ت وه‌ك تاكه‌ په‌یامێك، كه‌ ڕاست مابێته‌وه‌ ئاینی پیرۆزی ئیسلامه‌.                                                       گرینگی شوێنی قودسی پیرۆز به‌لای ئێمه‌ی موسڵمانانه‌وه‌ چیه‌؟                 یه‌كه‌مین ڕووگه‌ی موسڵمان بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی چه‌نیدن فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ر (ﷺ) ده‌رباره‌ی پیرۆزی شوێنه‌كه‌و چاكه‌ی نوێژكردن تێیدا باسی كراوه‌و مزگه‌وتی ئه‌قسای پیرۆز له‌سه‌رده‌ستی باوكی پێغه‌مبه‌ران (ئیبراهیم ) سه‌لامی خوایان لێ بێت دروستكراوه‌ و پێغه‌مبه‌ریش(ﷺ) بۆ گه‌وره‌ترین رووداوی مێژوویی، كه‌ ئیسراو میعراجه‌ بانگهێشتكراو له‌وێوه‌ چووه‌‌ خزمه‌ت په‌روه‌ردگار به‌ڕۆح و جه‌سته‌وه‌، كه‌ پیغەمبەر(ﷺ) پێشه‌وایه‌تی بۆ سەرجەم پیغەمبەران سه‌لامی خوایان لێ بێت كردووە لەقودس-دا، ئه‌م شاره‌ نیشتیمانی زۆرێك له‌پێغه‌مبه‌ران بووه‌ سه‌لامی خوایان لێ بێت.، له‌گه‌ڵ چه‌ندین گرینگی و تایبه‌تمه‌ندێتی ئه‌و شاره‌ پیرۆزه‌ هه‌م له‌ڕووی ئاینی و سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوورییه‌وه‌، كه‌ زۆرێكیان باسكراون.
کەواتە: فەلەستین بۆ یەكه‌مجار مولک و دەولەتی عەرەبە کەنعانیەکان بووە ئەوان ئاوەدانیان کردووه‌تەوە پاشان لەدوای ١٧٥٠ ساڵ جولەکەکان داگیریان کردووەو بەپێی ته‌واوی بەڵگە مێژوویەکانی كۆن و نوێ ٣٠٠٠ ساڵ پێش میلادی بۆیەكه‌مجار کەنعانیەکان لەنیمچە دوورگەی عەرەبییەوە گەیشتوونەتە خاکی فەلەستین و ژیانی تێدابووه‌و ولاتی کەنعانیان دامەزراندووە، کەنعانیەکانیش عەرەبن، پاشان ١٢٥٠ ساڵ پێش میلادی  واته‌: ١٧٥٠ ساڵ لەدوای حوکمڕانی عەرەبە کەنعانیەکان بەپێی گێرانەوەی (یەھودیەکانی سەردەمی دێڕین) نەوه‌ی ئیسڕائیل دەستیان گرتووە بەسەر چەند بەشێکی وڵاتی کەنعان و داگیریان کردووە.                                                                                                                                       ئێستاش دوای نزیك به‌ 70 ساڵ به‌سه‌ر دامه‌زراندنی به‌ناو ده‌وڵه‌تێك تێپه‌ڕ ده‌بێت به‌ناوی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل تێپه‌ڕ ده‌بێت و دیسان شه‌ڕو پێكدادان باڵ به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا ده‌كێشێت و بڕیاره‌ نالۆژیكییه‌كه‌ی تڕه‌مپ و جۆش و خرۆشانی هاوڵاتانی به‌شمه‌ینه‌تی داگیركراوه‌ی فه‌ڵه‌ستین و به‌شێكی زۆر له‌وڵاتانی عه‌ره‌بی و ئیسلامیی لێكه‌وته‌وه‌ و به‌توندی ئیدانه‌كردن و ڕه‌تكردنه‌وه‌ی بڕیاره‌كه‌ بوو به‌به‌شێكی به‌رچاو له‌دروشمه‌كانی خه‌ڵك به‌تایبه‌تی هاوڵاتانی فه‌ڵه‌ستین به‌ هه‌موو شاره‌كانیه‌وه‌، هاوكات كاردانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تانی هاوپه‌یمانی ڕۆژئاوایشی لێكه‌وته‌وه‌.
له‌ده‌ره‌نجامیشدا پێده‌چێت ئه‌و بڕیاره‌ی دۆناڵد تڕه‌مپ ببێته‌ هۆی له‌ناوچوونی ئیسرائیل به‌ته‌واوی و قه‌واره‌ی جوله‌كه‌، شارى قوديش هه‌رده‌م له‌دڵی موسڵمانانی جیهاندا ئاوێته‌ی خوێن و به‌ده‌ماره‌كانیاندا شۆڕبووه‌ته‌وه‌ و وا به‌ئاسانی له‌زهن و خه‌یاڵیاندا ده‌رناچێت.

نوێترین نوسینەکانی هێدی هه‌ولێری