نەریت‌ و سیاسەت (نەوەی كۆنی هەژمووندار و نەوەی نوێی ناكارا)

وتار/ 25/02/2017 1556 جار بینراوە

عه‌تا قه‌ره‌داخی

نەریت‌ و سیاسەت (نەوەی كۆنی هەژمووندار و نەوەی نوێی ناكارا)
نووسینی: عەتا قەرەداخی
ئایا پەیوەندی نێوان داب‌ونەریت‌و سیاسەت چۆن دیاری دەكرێت؟ ئایا كام لەم دووانە لە كۆمەڵگەدا كاریگەری ئاشكراو لەبەرچاوی لەسەر ئەوی تریان هەیە؟ ئایا كام لەو دوو بۆچوونە نزیكترن لە راستی: دەبێ سیاسەت كۆنترۆڵی هەموو كۆمەڵگە بكات بە داب‌و نەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتیشەوە‌و لە بارێكی وەهاشدا داب‌و نەریت ئامادەبوونێَكی ئەوتۆی نەمێنێت؟ یان داب‌و نەریت كۆنترۆڵی سیاسەت بكات‌و ئەو سیاسەتەی مل كەچی داب‌و نەریت نەبێت ئەوە دزێو‌و ناشیرین دەربكەوێت‌و نەتوانێت مانەوەی خۆی مسۆگەر بكات؟

دیارە كۆمەڵگەی كوردی وەكو كۆمەڵگەیەكی داخراو و دواكەوتووی پەراوێزی مێژوو، وەكو كۆمەڵگەیەكی پێكهاتە خێڵایەتی‌و ئایینی ئەوەندەی داب‌و نەریت‌و عورف تێیدا باڵادەستە ئەوەندە سیسەت بە مانای راستەقینەی سیاسەت چ وەكو زانستی سیاسی‌و چ وەكو سیاسەتی رۆژانەو كاری حیزبیش باڵادەست نییەو سەرباری خەریكبوونی خەڵكێكی زۆر بە سیاسەتەوە، سیاسەت ئامادەبوونێكی لاوازی هەیە لە چاو هێزی داب‌ونەریت‌و عورفدا. دیارە ئەوە ئاشكرایە كە داب‌ونەریت بەرهەمی ژیانی كۆمەڵایەتی هەر پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتییە لە یەكە سەرەتایی‌و بچووكەكانی پێكهێنەری كۆمەڵگاوە تا یەكەو دامەزراوە باڵا َكۆمەڵایەتیەكان. دیارە ئەوەش ئاشكرایە كە داب‌ ونەریت لە روانگەی مۆدیرنیزم‌و مۆدێرنێتەوە كە خاسێتی كۆمەڵگەكانی دەرەوەی داب‌ونەریتە، بە خاسێتی سەرەتایی یان خاسێتی كۆمەڵگە سەرەتایی‌و دواكەوتووەكان دادەنرێت كە دەشێ كۆمەڵگەی خێڵایەتی یان ئایینی داخراو بگرێتەوە. بێگومان دەبێ بزانین ئەوەی لە كۆمەڵگە نەریتیەكاندا كاردەكات‌و پەیوەندییەكان رێك دەخات‌و ئاراستە جوڵەی پەیوەندییەكان دیاری دەكات ئەوە داب‌و نەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتیە كە رۆڵی داب‌ و نەریت‌ و عورف زۆربەی كات نەك هەر دەكەوێتە پێش یاساو دەستوورەوە بەڵكو دەكەوێتە پێش شەرع‌و بنەماكانی ئایینیشەوە.

راستە لە كۆمەڵگەی كوردیدا لە مێژە باسی سیاسەت دەكرێت‌و زۆریش باسی دیموكراسی‌و ئازادی‌و كرانەوە بە رووی دنیای نوێ‌ و هاوچەرخدا دەكرێت‌و بە حیسابیش لە مێژە شار لە كوردستاندا درووست بووە‌و بەو پێیەش دەبێ كۆمەڵگەی شار ئامادەبوونی هەبێت. دیارە لە كۆمەڵگەی شارو لە پەیوەندییەكانی كۆمەڵگەی شاردا پەیوەندییەكان ئاراستەیەكی ئاسۆییان هەیەو پەیوەندی شێوە هەرەمی كۆتایی دێت‌و هەر كەسە لەسەر بنەماو ئاستی ئامادەبوونی خۆی جێگەو پێگەی دەبێت لە كۆمەڵگەداو لە بارێكی وەهاشدا واتە لە زەمینەی شاردا تاكە كەسی خاوەن شووناس بوونی دەبێت. دیارە بوونی تاكە كەسی خاوەن شووناس دەتوانێت ئاراستەی پەیوەندییەكان بگۆڕێت لە پەیوەندی لادێ، یان خێڵ‌و عەشیرەتەوە بۆ پەیوەندی شار. لە پەیوەندی شاریشدا پەیوەندییەكان بە یاسا رێكدەخرێن‌و هەموو كەس ئەرك‌و مافی خۆی دەزانێت. دیارە كاتێك چەمكی ئەرك‌و ماف دەبێت بە چەمكێكی جێگیرو كارپێكراو لە كۆمەڵگەدا ئیتر شوێن‌و پێگەی داب‌و نەریت‌و عورف لاواز دەبێت‌و كەس لەبەر خاتری كەسێكی تر كارێك ناكات یان هەنگاو نانێت. كەواتە بە ئاشكرا دەبینین ئەوەی تاكو ئێستا لە كوردستاندا دەگوزەرێت ئەوەندەی بەرهەمی داب‌ونەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتیە، ئەوەندە بەرهەمی یاساو پەرەسەندن‌و تەنانەت سیاسەت‌و حیزبایەتیش نییە. هەر ئەمەشە وا لە ئێمە دەكات كە بڵێین داب‌و نەریت‌و عورف كە بەرهەم‌و دەرهاوێشتەی ژیانی راستەقینەی كۆمەڵگەیە تاكو ئێستا نەك هەر بە زیندوویی ماونەتەوە بەڵكو رۆڵ‌و كاریگەری ئاشكراو لەبەرچاویان هەیە. تەنانەت رۆڵ‌و كاریگەری داب‌و نەریت‌و عورف وایكردووە كە كەسێتی دامەزراوە نوێیەكانی كۆمەڵگە لە حیزب‌و دەستەو گروپ‌و كۆی ئەو رێكخراوانەش كە خۆیان بە رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی ناو دەبەن لاوازو پەراوێزی بێت‌و وەكو پاشكۆی دامەزراوە تەقلیدیەكان یان ئەڵتەرنایتیفی ئەوان دەربكەون‌و تەنانەت لە شێوازی كاركردنیشدا هەست بكرێت كە هەمان عەقڵ‌و بەرنامەو پەیڕەو بەڕێوەیان دەبات كە عەقڵ‌و بەرنامەو پەیڕەوی دامەزراوە تەقلیدیەكان یان كۆمەڵگەی تەقلیدیە بە گشتی.

لێرەوە تێدەگەین كە هەژموونی داب‌و نەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا وەكو كۆمەڵگەیەكی دواكەوتووی پەراوێزی مێژوو بە جۆرێك بە هێزە كە كۆنەستی كۆمەڵایەتی داگیر كردووەو تەنانەت ئەو نوخبەیەشی كە ئیدیعای دەربازبوون لە هەژموونی داب‌و نەریت‌و عورف دەكەن یان تەنانەت خۆیان وەكو دژو نەیاری داب و نەریت و عورف نیشان دەدەن‌و پێیان وایە دەبێ خەبات بكرێت لە پێناوی دەربازكردنی كۆمەڵگە لە رۆڵ‌و فشارو هەژموونی داب‌و نەریت‌و عورف، خۆیشیان زۆربەی كات بێئاگایانە دەكەونەوە ژێر كاریگەری هەمان هێزو فشارەوە‌و هەمان شێوەی بەشە فراوانەكەی كۆمەڵگە دەجوڵێن‌و كاردەكەن كە یان بە پیرۆزو گرنگ سەیری داب‌و نەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتی دەكەن، یان هەر هیچ نەبێت ئاسایی سەیری دەكەن‌و رەنگە پێشیان وابێت بۆ ئەوەی كۆمەڵگە لە هەڵوەشاندنەوەو تێكچوون بپارێزرێت پێویست بەوە بكات كە هەمووان دەست بگرن بە داب‌و نەریت‌و عورف‌و ئەو ئەخلاق‌و بنەمایانەوە كە لە رابردووەوە كۆمەڵگەی لەسەر رۆیشتووەو تەنانەت لە هەندێ ئاستدا پەیوەستبوون بە هەموو خاسێتە تەقلیدیەكانی كۆمەڵگەوە وەكو جۆرێك لە ئیلتیزامكردن بۆ پاراستنی بوون‌و شووناس سەیر دەكرێت. هەر لەسەر بنەمای ئەم تێڕوانینانەشە كە سیمای ئاشكرای ململانێی نێوان نەوەكان دەردەكەوێت كە زیاتر بە ململانێ‌و ناكۆكی نێوان نەوەی كۆن‌و نوێ دادەنرێت. كۆنێك كە خۆپارێزەو دەیەوێت هەموو شتێك لە جێگای خۆیدا بمێنێتەوە یان تەنانەت هەنگاوی بەرەو رابردوو بنرێت بۆ زیندووكردنەوەی هەندێ لەو پیرۆزی‌و خاسێتە لە دەستچووانەی كە ئێستا نەماون، نوێیەكیش كە دەیەوێت نەك هەر هێڵێكی راست‌و چەپ بەسەر هەموو رابردوودا بهێنێت بەڵكو دەیەوێت كۆی عەقڵ‌و رەفتارو داب‌و نەریت‌و عورف‌و شێوازی بیركردنەوەو روانینی رابردوو بۆ ژیان بڕوخێنێت‌و لە شوێنی ئەوانەدا نوێیەك بە دیدو بۆچوونی حەزی خۆی بناد بنێت كە ئەوەش بە تاكە رێگای گۆڕینی كۆمەڵگە دەزانێت.

كوردستان لەسەر دوو ئاست لە ململانێی نێوان كۆن‌و تازەدا دەژی. یەكەمیان ئاستی كۆمەڵایەتیە واتە چۆن نەوەی نوێ دەیەوێت رابردوو رەت بكاتەوەو لە شوێنی ئەودا نوێ بینا بكات، واتە نوێ بە پێی روانین‌و لێتێگەیشتنی خۆی. دووەمیشیان ئاستی ململانێی نێوان كۆن‌و نوێی بواری سیاسەتە. مێژووی سیاسی لە كوردستاندا مێژوویەكی ئەوەندە درێژ نیە بەڵام لەگەڵ ئەوەدا مێژوویەكی پڕ لە ململانێیە لەسەر ئاستی ناوخۆ كە ئەویش ئەگەر لە ئاستێكدا ململانێی نێوان بیروباوەڕو ئایدیۆلۆجیا جیاوازەكان بوو بێت، ئەوا لە ئاستێكی تردا ململانێی نێوان كۆن‌و نوێیە لە نێوان هەڵگرانی هەمان بەرنامەو بیرو ئایدیۆلۆجیادا كە ئەمەش كۆن‌و نوێی تەمەنە، كە هەردووكیان هەڵگری هەمان دیدوبۆچوونن و جیاوازییان نیە. لە كوردستاندا ئەوەی كە وەكو مێژووی سیاسی بشێ سەیر بكرێت ئەو مێژووەیە كە لەگەڵ درووستبوون‌و دەركەوتنی حیزبدا دەست پێدەكات كە ئەویش تەمەنی نزیكەی سێ چارەكە سەدەیەك دەبێت. سەرەتای درووستبوونی ژیانی حیزبایەتی لە كوردستاندا لەلایەن نوخبەی خوێندەواری كوردەوە دەست پێدەكات كە ئەمەش ئەو دەلالەتە هەڵدەگرێت كە حیزب لە كوردستاندا لە درووستبوونیەوە بەرهەم‌و درووستكراوی نەوەی نوێ بووە چونكە ئەوە ئاشكرایە لە هەر قۆناغێكی مێژوویدا سەیر بكەیت نوخبەی خوێندەوار وەكو نوێنەری نوێ‌و گۆڕانكاری‌و نەیاری عەقڵی بەستووی كۆمەڵگە خۆی نمایش دەكات‌و واینیشان دەدات داواكاری بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی نوێیە، واتە كۆمەڵگەیەك لە دەرەوەی هەژموونی عەقڵی رابردوو، رزگاركراو لە هەژموونی داب‌و نەریت‌و عورفی كۆمەڵایەتی، كە هەموویان خاسێتی كۆمەڵگەی تەقلیدین. لە كوردستانیشدا درووستبوونی حیزب هەر لەسەرەتاوە بەوجۆرە بووەو هەر چۆن لە راستیدا حیزب دامەزراوەی كۆمەڵگەی شارو هاوچەرخە، بە هەمان شێوە لە كوردستانیشدا حیزب هەر لەسەرەتاوە وەكو دامەزراوەیەك بۆ لە ئەستۆگرتنی ئەركی گۆڕانكاری‌و بیناكردنی نوێ درووست بووە كە ئەوەش دەشێ دوو ئاستی گرتبێتەوە كە یەكەمیان رزگاركردنی كوردستان بووە لە دەستی داگیركەران، دووەمیشیان رزگاركردنی كۆمەڵگە بووە لە عەقڵ‌ و كەلتوورو داب‌و نەریتی دواكەوتووی رابرددوو. ئیتر چەندێ‌ ئەوەی بەكردەوە پیادە كردبێت یان نا ئەوەیان بابەتێكی ترە.

دیارە مێژوو ئاسایی رەوتی خۆی دەكات، بەڵام ناكرێت رۆڵ‌و كاریگەری هێزو عەقڵ‌و روانینی دەستەو گروپ‌ و نوخبەی پێشەنگی كۆمەڵگە پشت گۆێ بخرێت، كە زۆرجار رۆڵی ئەمان گرنگ‌و پڕبایەخ دەبێت لە چالاككردنی هێزی گۆڕانكاری‌و بەرەوپێشەوە جوڵاندنی كۆمەڵگەدا.

دیارە هەمیشەش ئەم هێزانە لە ململانێدا دەبن لەبەرامبەر هێزی كۆنەپارێزی كۆمەڵگەدا كە عەقڵ‌و داب‌و نەریت‌و عورف‌و ئەخلاقی رابردوو پاڵنەرو بزوێنەرێتی. هەروەك كاتێك رووبەری حیزبیش لە كوردستاندا فراوان بوو، هەمان ململانێكانی نێوان كۆن‌و نوێ لەو رووبەرەشدا رەنگی دایەوەو ئامادەبوونی خۆیی نواند. دەشێ زۆرێكی كێشەكانی ناو دامەزراوەی حیزب لە كوردستاندا پەیوەندی بە ناكۆكی نێوان كۆن‌و نوێوە هەبێت نەك بەرنامەو ئایدیۆلۆجیا‌و ستراتیژ. بۆنموونە ئەگەر لە رووی راستیەوە سەیری ئەو ململانێ‌و ناكۆكیانە بكەین كە لە ساڵانی شەستەكاندا جەستەی پارتی دیموكراتی كوردستانی گرتەوە ئەوا ناتوانین بیسەلمێنین كە جیاوازی بیرو بۆچوون‌و ئایدیۆلۆجیاو ستراتیژی كاركردن هۆكار بووە بۆ ئەو ناكۆكی‌و ململانێیە كە دواجار دابەشبوونی لێكەوتەوە، بەڵكو لە راستیدا هۆكارێك هەمیشە لە ململانێكانی نێو خۆی حیزبی كوردیدا ئامادەیە ئەویش ناكۆكی‌و ململانێی نێوان نەوەی كۆن‌و نەوەی نوێیە. نەوەی كۆن پێی وایە خۆی رەوایەتی ئەوەی هەیە تا لە ژیاندا بێت دەبێ ئەو خاوەنی هەموو دەسەڵات‌و بڕیارێك بێت‌و ناتوانێت دان بە بوونی نەوەی نوێدا بنێت، نەوەی نوێش پێی وایە سەردەمی نەوەی كۆن بەسەرچووەو ئەو ناتوانێت لە پێداویستیەكانی سەردەمی نوێ تێبگات‌و ناتوانێت بە پێی پێداویستیەكانی ژیانی نوێ‌و سەردەمی نوێ كاربكات‌و حیزب‌و تەنانەت كۆمەڵگەش بەڕێوەببات.

دیارە نەوەی كۆن رەگ‌و ریشەی لە خاكدایەو ئەزموون‌و هێزو هەژموونێكی جێگیرو پتەوتری هەیە لە چاو نەوەی نوێداو ئەوەش زۆرجار وادەكات لە ململانێكانی نێوان دامەزراوەی كۆمەڵگەو حیزبیشدا لە كوردستاندا هەژموونی نەوەی كۆن باڵادەستتر دەربكەوێت‌و زۆربەی كات بوار بۆ نەوەی نوێ نەكاتەوە كە بوونی خۆی بسەلمێنێت، نەوەی نوێش لەبەر كەم ئەزموونی و لاوازی تواناو ئاستی تێگەیشتن و نەتوانینی لێكدانەوەو خوێندنەوەی واقیع وەكو ئەوەی كە هەیە، زۆربەی كات لەبەردەم نەوەی پێشتردا وەكو بەزیو یان پاشەكشەكردوو دەردەكەوێت. ئەمەش وایكردووە زۆربەی كات سەربای ململانێی سەختی نێوان ئەو دوو نەوەیە نەوەی نوێ لەگەڵ هەژموونی سەختی نەوەی كۆندا رابێت‌و هەڵبكات‌و بە جۆرێك خۆی بداتە دەستەوە. دەشێ ئەمەش یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی لاوازی ئاستی نوێبوونەوەو گۆڕانكاری بێت لە كوردستاندا چ لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی‌و چ لەسەر ئاستی سیاسی. ئەو نەوە نوێیەی كە لە شەستەكاندا لە سەركردایەتی بارزانی جیابوونەوە پاشان بە ناچاری هاتنەوە ژێر سایەی هەژموون‌و دەسەڵاتی ئەو. ئەو نەوە نوێیەی كە لە یەكێتی نیشتیمانیدا چەندجار یاخی بوون‌و لە شێوازی دەسەڵاتی باوكسالاری‌و ئیلهام وەرگرتوو لە داب‌ونەریت‌و عەقڵی باوی كۆمەڵگەی كوردی سەركردایەتی تاڵەبانی بێزاربوون، نەك هەر هاتوونەتەوە ژێر سایەی ئەو هەژموون‌و دەسەڵات‌و عەقڵەوە بەڵكو لەگەڵ رۆیشتنی كاتدا خۆیشیان بوونەتە بەشێك لەو عەقڵ‌و میتۆدی كاركردنەی كە پێشتر لێی یاخی بوون. ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت لە كۆمەڵگەیەكی تەقلیدی وەكو ئێمەدا یاخی بوون لە دەسەڵاتی باوك‌و یاخی بوون لە داب‌و نەریت‌و عورف‌و عەقڵی داخراوی ئەم كۆمەڵگەیە ئاسان نیەو ئەوانەشی كە درووشمی خەباتیان بۆ گۆڕینی ریشەیی ئەو كەلتورو داب‌و نەریتە هەڵگرتووە، خۆیان لە چوارچێوەی ئەو یاساو رێسایانەدا دەجوڵێن كە بەرهەمی ئەو داب‌و نەریت‌و كەلتوورو عورف‌و عەقڵەیە.

كەواتە دەگەڕێمەوە بۆ سەرەتای باسەكە، ئێمە چەندێ ئیدیعای نوێبوونەوەو گۆڕانكاری‌و رووخاندنی بنەما تەقلیدیەكانی كۆمەڵگەو داب‌ونەریت‌و عەقڵی باو و باڵادەستی كۆمەڵگە بكەین ، دەربازبوونمان لە هەژموونی ئەو خاسێتانەی كۆمەڵگە هەروا ئاسان نییە چونكە ئێمە لە رووی نەستەوە ئامادەیی خۆگۆڕین‌و گۆڕانكاری ریشەیمان نیەو دەتوانم بڵێم لە بارێكی تردا هەموومان بە جۆرێك خۆپارێزو كۆن پارێزین.

نوێترین نوسینەکانی عه‌تا قه‌ره‌داخی