توركیاو كورد: له‌ئه‌تاتوركه‌وه بۆ ئه‌ردۆگان
وتار/
05/11/2016
856 جار بینراوە
عه‌تا قه‌ره‌داخی
توركیاو كورد: له‌ئه‌تاتوركه‌وه بۆ ئه‌ردۆگان
له‌دوای شه‌ڕی چاڵدێرانی ساڵی 1514 له‌نێوان عوسمانی‌و سه‌فه‌وییه‌كاندا، به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی كه سوپای عوسمانی سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا، پێگه‌ی عوسمانییه‌كان به‌هێزتر بوو. دواتریش له په‌یمانی رێكخستنی سنووردا له ساڵی 1839 ، هه‌ردوو ده‌وڵه‌ت كوردستانیان له نێو خۆیاندا دابه‌شكرد. بێگومان ئه‌م دابه‌شكردنه كاریگه‌ری نێگه‌تیفی له‌سه‌ر كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌و كوردستان وه‌كو نیشتیمان به‌جێهێشت. هه‌ر له‌و كاته‌وه فارس‌و توركه‌كان‌و پاشانیش عه‌ره‌به‌كان سوودیان له‌و دابه‌شكردنه‌ی كوردستان وه‌رگرتووه‌‌و ته‌نانه‌ت له هه‌ركاتێكدا پێویست بووبێت هاریكاری یه‌كتریان كردووه بۆ لێدان‌و سه‌ركوتكردنی ئه‌و بزووتنه‌وه‌و راپه‌ڕینانه‌ی له به‌شه‌كانی كوردستاندا درووستبوون. هه‌ركاتێكیش ئه‌و ده‌وڵه‌تانه ناكۆكی له نێوانیاندا درووستبووبێت، هه‌ریه‌كه‌یان هه‌وڵیداوه كوردی به‌شه‌كه‌ی تر له‌به‌رژه‌وه‌ندی خۆی به‌دژی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی تر به‌كاربهێنێت.
له‌ماده‌ی یه‌كه‌می میساقی نیشتیمانی توركیادا باسی ئه‌وه كراوه ئه‌گه‌ر پێویستی كرد ئه‌وا بڕیاری چاره‌نووسی ئه‌و به‌شانه‌ی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی ده‌درێت كه‌زۆرینه‌ی دانیشتوانه‌كانیان تورك نین. ئه‌وه‌ش به‌پێی ده‌نگدانی ئازادانه‌ی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه خۆیان ده‌بێت. به‌ڵام دیاره به‌بیانووی پێكهێنانی نیشتیمانێك كه‌ناوی توركیا بوو ئه‌وه رووینه‌دا. له‌م رووه‌وه ئه‌و به‌نده‌ی میساقی نیشتیمانی توركیا دانی نه‌نا به‌جیاوازبوونی كورددا وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌ك. هه‌روه‌ك دوای ئه‌وه‌ش كۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌كان مافی كوردو كه‌مه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی تری نه‌سه‌پاند به‌سه‌ر توركیادا. دواتریش له رێكه‌وتنی سیڤه‌ری ساڵی 1921 به‌نده‌كانی 61، 62، 63 سه‌باره‌ت به مافه‌كانی كورد یان چاره‌نووسی ولایه‌تی موسڵ جێبه‌جێنه‌كران‌و، له رێكه‌وتنی لۆزاندا زینده‌به‌چاڵ كران. دواتریش به‌پێی ماده‌ی ( 88 ) له‌ده‌ستووری یه‌كه‌می كۆماریدا ئه‌وه جێگیر كرا كه دانیشتووانی توركیا بێگوێدانه بڕوای ئایینی‌و ئینتیمای نه‌ته‌وه‌ییان هه‌موو هاونیشتیمانی توركین ( بڕوانه:د. لگفی المعوش: المسأله القومیه فی تركیا، القچیه الكردیه. الفكر العربی، اتعدد 98، 1999).
دیاره له‌دوای درووستبوونی ده‌وڵه‌تی ناسیونالیستی تورك له‌سه‌ر ده‌ستی كه‌مال مسته‌فا‌و باڵاده‌ستبوونی تێزی توركچێتی له‌و وڵاته‌دا، ده‌وڵه‌تی تورك هه‌موو هه‌وڵێكی داوه كه‌سێتی كورد تێكبشكێنێت‌و كورد له‌نێو توركدا بتوێنێته‌وه تا ئه‌و ئاسته‌ی كه ناسیونالیستی توركی به‌گشتی‌و به‌رنامه‌ی ده‌وڵه‌ت به‌تایبه‌تی كوردیان ناونا توركی چیایی. ئه‌وه‌ش ئاشكرایه ده‌وڵه‌تی تورك به‌شێوه‌یه‌كی شۆڤێنیانه ره‌فتاری له‌گه‌ڵ كورددا كردووه. له‌و رووه‌وه كوردیش ده‌سته‌وسان دانه‌نیشتووه. پێش رووخاندنی ده‌وڵه‌تی عوسمانی بزووتنه‌وه‌ی به‌درخانیه‌كان‌و بزووتنه‌وه‌ی شیخ عوبه‌یدوڵای نه‌هری سه‌ریان هه‌ڵداوه. له‌سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی نوێی توركدا بزووتنه‌وه‌ی شێخ سه‌عیدی پیران‌و بزووتنه‌وه‌ی شیخ ره‌زای ده‌رسیم‌و، له چوارده‌یه‌ی رابردووشدا پارتی كرێكارانی كوردستان له خه‌باتێكی نه‌پساوه‌دا بووه له‌پێناوی به‌ده‌ستهێنانی مافه‌نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی كورددا.
له‌ماوه‌ی رابردوودا پارتی كرێكارانی كوردستان له‌رووی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه رۆڵێكی دیاری هه‌بووه له زیندووكردنه‌وه‌ی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی كوردی له باكوری كوردستان‌و توانیووێتی پرۆژه‌ی تورك بۆ تواندنه‌وه‌ی كورد رووبه‌ڕووی شكست بكاته‌وه‌‌و به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌و هه‌سته له باكوری كوردستان درووست ببێت كه كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كی جیاوازه له تورك‌و شتێك نییه به‌ناوی توركی چیایی، به‌ڵكو عه‌قڵێكی شۆڤێنی هه‌یه ئه‌و ناوانه ده‌به‌خشێته‌وه كه ئه‌وه‌ش ده‌رئه‌نجامی سیاسه‌تێكی شۆڤێنیانه‌یه كه ده‌وڵه‌تی نوێی ناسیونالیستی تورك له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنییه‌وه تاكو ئێستا پیاده‌ی ده‌كات.
بارودۆخی كوردی ئه‌و راستییه‌ی سه‌لماند كه هه‌رگیز ناتوانرێت نه‌ته‌وه یان ئیتنیكێك له‌نێو نه‌ته‌وه، یان ئیتنیكێكی تردا بتوێنرێته‌وه. به‌هه‌رحاڵ ئێستا ناسیونالیستی كوردی له باكوری كوردستان له په‌ره‌سه‌ندندایه‌‌و له ماوه‌ی رابردوودا هه‌رچۆن پارتی كرێكاران رۆڵی دیاری هه‌بووه له زیاتر زیندووكردنه‌وه‌و په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و تێزو تێڕوانینه‌دا، به‌هه‌مان شێوه رۆڵی دیاریشی هه‌بووه له رێكخستن‌و ئاماده‌كردن‌و سه‌ركردایه‌تیكردنی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی كورددا له‌و به‌شه‌ی كوردستان. هه‌روه‌ك مه‌سه‌له‌ی رزگاری نیشتیمانی‌و سه‌ربه‌خۆیی كوردستان له باكور رووبه‌رێكی فراوانی له كۆنه‌ستی كۆمه‌ڵایه‌تی كوردی داگیر كردووه.
له‌و كاته‌وه پارتی كرێكاران ده‌ستی داوه‌ته خه‌باتی چه‌كداری‌و گه‌ریلاكانی كورد سه‌رباری به‌هێزیی سوپای توركیاو پشتگیری كردنیشی له‌لایه‌ن نه‌یتۆوه، به‌ڵام هێزه‌كانی گه‌ل چاونه‌ترسانه رووبه‌ڕووی سوپای داگیركه‌ر بوونه‌ته‌وه‌و له‌و رووه‌شه‌وه بێجگه له زیانی گیانی، ده‌وڵه‌تی تورك ساڵانه به‌و بارودۆخه خراپه ئابوورییه‌وه كه هه‌یه‌تی بودجه‌یه‌كی زۆر بۆ دژایه‌تی كردنی هێزی گه‌ل خه‌رج ده‌كات، ئه‌وه‌ش بارێكی قورس له‌سه‌ر ده‌وڵه‌تی توركیا ده‌كه‌وێت. هه‌روه‌ك له‌لایه‌كی تره‌وه توانای پارتی كرێكاران‌و جه‌ماوه‌ری كوردی باكور بۆ گواستنه‌وه‌ی خه‌بات بۆ نێو شاره‌كانی توركیا به ئه‌نقه‌ره‌شه‌وه، له دوو ئاستدا زیانی گه‌وره‌ی له ده‌وڵه‌تی تورك داوه: یه‌كه‌میان زیانی مه‌عنه‌وییه واته ده‌وڵه‌ت سه‌رباری ئه‌و هه‌موو هێزو توانا سه‌ربازییه‌ی هه‌یه‌تی‌و سه‌رباری خۆنیشاندانی وه‌كو هێزێكی باڵاده‌ست، به‌ڵام نه‌یتوانیووه رێگری له گه‌یشتنی ده‌نگی كورد به هه‌موو گه‌لی توركیا بكات. هه‌روه‌ك گواستنه‌وه‌ی خۆپیشاندان‌و ده‌نگی ناره‌زایی كورد بۆ شاره گه‌وره‌كانی توركیا به پایته‌ختیشه‌وه رۆڵی دیاری هه‌بووه له خراپتركردنی ناوبانگی توركیادا له بواری دیموكراسیدا. له‌م رووه‌شه‌وه ناسه‌قامگیری‌و پشێوی له وڵاته‌كه‌دا رۆڵی هه‌بووه له‌سه‌ر كه‌رتی گه‌شت‌وگوزاری توركیا كه ئه‌و كه‌رته‌ش یه‌كێكه له پایه سه‌ره‌كییه‌كانی ئابووری وڵات.
دیاره بارودۆخی نوێی سوریا‌و ئه‌گه‌ری نزیكبوونه‌وه‌ی رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د له رووخاندن، توركیای خستۆته به‌رده‌م مه‌ترسیه‌كی گه‌وره‌وه، به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی توركیا نه‌یتوانیووه ئه‌جیندای خۆی له‌و وڵاته‌دا بۆ دوای ئه‌سه‌د نه‌خشه رێژ بكات‌و بیخاته كار، به‌تایبه‌تی ئه‌وه‌ی كه په‌یوه‌ندی به رۆژئاوای كوردستانه‌وه هه‌یه. توركیا ده‌ترسێت له سووریا رووبه‌ڕووی هه‌مان ئه‌و ئه‌زموونه ببێته‌وه له‌گه‌ڵ باشووری كوردستان له‌سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی رابردوودا رووبه‌ڕووی بووه‌و پاش چه‌ندین دژایه‌تی كردن ناچاربوو دان به‌و دیفاكتۆیه‌دا بنێت‌و مامه‌ڵه‌ی راسته‌خۆ له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستاندا بكات كه ده‌شزانێت ئه‌و بارودۆخه‌ی له‌باشووری كوردستان درووستبووه كاریگه‌ری راسته‌خۆی له‌سه‌ر باكوری كوردستان هه‌یه. ده‌شێ به‌رژه‌وه‌ندییه ئابوورییه‌كانی له‌گه‌ڵ باشووری كوردستان وای لێكردبێت مامه‌له له‌گه‌ڵ ئه‌و دیفاكتۆیه‌دا بكات ئه‌گینا توركیاو داگیركه‌رانی تری كوردستان له فارس و عه‌ره‌بیش هه‌مووان دوژمنی كوردن له هه‌ر كوێیه‌ك بێت.
هه‌روه‌ك په‌یوه‌ندی خراپی توركیا له‌گه‌ڵ رووبه‌رێكی فراوان له جیهان توركیای خستۆته به‌رده‌م جۆرێك له ترس‌و گومان كردن له ئاینده. ئه‌وه‌ش ئاشكرایه كه ماوه‌یه‌كی دوورو درێژه توركیا هه‌وڵده‌دات‌و خه‌ونیش ده‌بینێت كه له كۆمه‌ڵه‌ی ئه‌وروپیدا ببێته ئه‌ندام. به‌ڵام له روانگه‌ی ئه‌وروپاوه توركیا ئه‌و خاسێته پێویستانه‌ی تێدا نییه كه ده‌بنه هۆكاری وه‌رگرتنی له ریزی ئه‌و یه‌كێتیه‌دا. خاڵی لاوازی توركیاش له‌و رووه‌وه بوونی پشێوی سیاسی‌و سیاسه‌تی تووندو تیژییه‌تی به‌رامبه‌ر به كوردو دان نه‌نانه به شووناسی نه‌ته‌وه‌یی پێكهاته‌یه‌كی گه‌وره‌ی وڵاته‌كه‌یدا.
توركیا له‌ماوه‌ی 35 ساڵی رابردوودا هه‌موو كۆششێكی كردووه بۆ سه‌ركوتكردنی بزووتنه‌وه‌ی كوردی له باكورو له‌و رووه‌شه‌وه زیانی ئابووری‌و مرۆیی گه‌وره‌ی كردووه. گومانێك یان گریمانه‌یه‌ك هه‌بوو كه ده‌وڵه‌تی تورك له‌وه تێگه‌یشتبێت كه له رێگه‌ی سه‌ربازییه‌وه ناتوانێت بزووتنه‌وه‌ی كوردی له باكور سه‌ركوت بكات به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه بزووتنه‌وه‌ی كوردی رۆژ له‌دوای رۆژ به‌هێزتر ده‌بێت‌و فشاری زیاتر له‌سه‌ر هێزه‌كانی ده‌وڵه‌تی داگیركه‌ری سه‌ر وڵاته‌كه‌ی داده‌نێت. بۆیه ئه‌گه‌رێكی لاوازی ئه‌وه هه‌بوو كه ده‌وڵه‌ت بۆچوونی له‌و جۆره‌ی له‌لا درووستبووبێت كه هه‌وڵبدات جۆره سه‌وداگه‌رییه‌ك له‌گه‌ڵ كورددا بكات. هه‌رچه‌نده من بۆ خۆم پێموانییه ده‌وڵه‌تی تورك به ئاسانی دان به بوون‌و شووناسی كورددا بنێت به‌تایبه‌تی ئه‌و ئاراسته ئیسلامییه‌ی كه ئێستا له ده‌وڵه‌تدایه له دوو رووه‌وه زیانی له كورد داوه. له‌لایه‌ك به‌كاریگه‌ری ئایینه‌كه رووبه‌رێكی فراوان له كوردستان ده‌نگ به‌و ئاراسته ئایینیه ده‌ده‌ن.
له لایه‌كی تریشه‌وه ئه‌و ئاراسته ئایینیه روانینێكی ئومه‌می هه‌یه‌و بڕوای به مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وایه‌تی نییه‌‌و وه‌ها سه‌یری كورد ده‌كات كه به‌شێكه له گه‌لی توركی مسوڵمان واته ئه‌و بڕوای به شووناسی توركیای مسوڵمان هه‌یه. هه‌ر له‌م رووه‌وه من پێموایه ئه‌ردۆگان ده‌یه‌وێت له رێگای هه‌ندێ نه‌رمی نواندنه‌وه به‌رامبه‌ر به عه‌بدوڵا ئوچالان ریزه‌كانی پارتی كرێكاران تێكبدات به‌تایبه‌تی ئه‌ردۆگان له قسه‌كانی ئه‌م دواییه‌یدا ده‌ڵێت ئێمه له لایه‌ك گفتوگۆ ده‌كه‌ین‌و له لایه‌كی تریشه‌وه شه‌ڕی تیرۆر ده‌كه‌ین كه مه‌به‌ستی له شه‌ڕی تیرۆر شه‌ڕی پێكه‌كه‌و كورده كه ئێستا ئه‌و شه‌ڕه گه‌یشته ئه‌و لایه‌نانه‌ی كورد كه خه‌باتی مه‌ده‌نی ده‌كه‌ن. به ریز سه‌رۆك شاره‌وانیه‌كان و چالاكه‌وانی كورد ده‌ستگیر ده‌كات. به پێچه‌وانه‌ی ساده‌ترین بنه‌ماو عورفی دیموكراسیه‌وه ئه‌ندام په‌رله‌مانانی پارتی دیموكراتی گه‌لان ده‌ستگیر ده‌كات. سه‌رئه‌نجام گه‌یشته ئه‌وه‌یه‌ی هاوسه‌رۆكانی پارتی دیموكراتی گه‌لان به شێوه‌یه‌كی دڕندانه راپێچی زیندان بكات.
ئه‌مه‌ش پاساوی ئه‌و راستیه ده‌دات كه ده‌وڵه‌تی توركیا له گه‌وهه‌رو ماهیه‌تدا گۆڕانكاری به‌سه‌ردا نه‌هاتووه به‌رامبه‌ر به كوردو ئه‌درۆگانیش وێنه‌یه‌كی تری دیكتاتۆره شۆڤێنیسته‌كانی توركه له مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتوركه‌وه تا ده‌گات به تانسۆچیلله‌ر، هه‌موویان یه‌ك ئاراسته‌و یه‌ك روانین و یه‌ك هه‌ڵوێست و یه‌ك سیاسه‌ت و ستراتیژیان به‌رامبه‌ر به كورد هه‌یه كه ئه‌ویش سیاسیتی پاكتاوكردنی كورده.
نوێترین نوسینەکانی عه‌تا قه‌ره‌داخی
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
29/12/2017
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
30/03/2017
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
25/02/2017
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
05/11/2016
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
25/09/2016
-
عه‌تا قه‌ره‌داخی
28/08/2016