بیره‌وه‌ریی شۆڕشگێڕان و پێناسه‌كردنه‌وه‌ى شۆڕش
وتار/
28/02/2020
583 جار بینراوە
عارف قوربانى
بیره‌وه‌ریی شۆڕشگێڕان
و پێناسه‌كردنه‌وه‌ى شۆڕش
عارف قوربانی
عه‌لى بچكۆل، یه‌كێك
له ده‌سته سه‌ره‌تاییه‌كانى كۆمه‌ڵه و ئه‌ندامێكى گرووپه‌كه‌ى خاڵه شیهاب له
ئێران و ته‌سلیمكردنه‌وه‌یان به عێراق و هاوه‌ڵى زیندان، هه‌روه‌ها دواى
ئازادبوونى و گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ ناو شۆڕش كه بووه ئه‌ندامى سه‌ركردایه‌تى یه‌كێتی
نیشتمانى كوردستان و به‌رپرسى هه‌رێم و مه‌ڵبه‌ند. له چركه‌ساتى دواى ئه‌نفال و
ئاودیوبوونى شۆڕش بۆ ئێران، به‌یاننامه‌یه‌كى بڵاوكرده‌وه تیایدا به‌شێكى ئۆباڵى
ئه‌نفال ده‌خاته ئه‌ستۆى حیزبه‌كه‌ى، به‌وه‌ى رێگه‌یان له خه‌ڵك گرت و نه‌یانهێشت
خۆیان رزگار بكه‌ن تا وه‌ك نێچیرێك كه‌وتنه به‌رده‌ستى سوپاى دڕنده‌ى به‌عس. به‌هۆى
ئه‌و به‌یاننامه‌یه‌وه له‌لایه‌ن به‌شێك له سه‌ركردایه‌تى یه‌كێتییه‌وه ده‌رفه‌تى
ژیانى له ئێران بۆ نه‌مایه‌وه و په‌ڕاگه‌نده‌ى پاكستان بوو.
دواى ساڵانێكى زۆر
رێگه‌ى گه‌ڕانه‌وه‌ى درا بێته‌وه كوردستان. ئه‌وكاته‌ى بۆ یه‌كه‌مجار هاته‌وه، دیدارێكى
درێژم له‌گه‌ڵ كرد و له كۆتایى نه‌وه‌ته‌كاندا له گۆڤارى (ئاران) بڵاومكرده‌وه.
دواى ته‌واوبوونى دیداره‌كه‌مان، ده‌ستى گرتم و گوتى ئه‌مه‌یان هه‌ر بۆ خۆت و نابێ
بڵاوى بكه‌یته‌وه "ئه‌وه‌ى له هه‌ردوو شۆڕشه‌كه‌دا من به‌چاوى خۆم بینیومه،
ئه‌گه‌ر به‌وردى و وه‌ك خۆى بینووسمه‌وه و بڵاوبكرێته‌وه، ئیتر كورد بیر له شۆڕش
ناكاته‌وه. خۆ ئه‌گه‌ر وه‌ربگێڕدرێته سه‌ر زمانه‌كانى تر و به‌جیهاندا بڵاوبكرێته‌وه،
ئه‌وه دڵنیابه هیچ میلله‌تێك بیر له شۆڕش ناكاته‌وه". ئێستا كاك عه‌لى
بچكۆل بیره‌وه‌رییه‌كانى خۆى نووسیوه‌ته‌وه، به‌داخه‌وه هێشتا ده‌ستم نه‌كه‌وتووه
و نه‌مخوێندووه‌ته‌وه و نازانم خۆى هیچ له‌و راستیانه‌ى تۆمار كردووه، یان له‌به‌ر
نائومێدنه‌كردنى نه‌وه‌كانى داهاتوو هه‌ر له یاده‌وه‌ریى خۆیدا شاردوونییه‌وه؟
به‌ڵام ئه‌وه‌ى مایه‌ى
خۆشحاڵییه، ئه‌وه‌یه ماوه‌یه‌كه به‌شێك له كاره‌كته‌ره دیاره‌كانى ناو شۆڕش و
هێزه سیاسییه‌كان ده‌ستیان داوه‌ته نووسینه‌وه‌ى بیره‌وه‌رییه‌كانیان و خه‌ریكه
كه‌لێنێك له پێویستى نووسینه‌وه‌ى مێژوو پڕ ده‌كه‌نه‌وه. هه‌رچه‌نده سه‌رنج زۆرن
به‌هۆى ئاڵۆزیى رووداوه‌كان و هه‌ندێجار خۆدوورگرتن له كێشه، هه‌روه‌ها جۆرێك له
موراعاتكردنى یه‌كترى، به‌شێك له راستییه‌كان ده‌شاردرێنه‌وه یان ئاوه‌ژوو ده‌كرێن.
به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا لێره‌و له‌وێ كه‌سانێكیان ئازایانه‌تر په‌نجه ده‌خه‌نه
سه‌ر برینه‌كان و وردتر دیوه په‌نهان و شاراوه‌كان بۆ خوێنه‌ر روون ده‌كه‌نه‌وه.
پێشتر له (بیره‌وه‌ریى
پێشمه‌رگه‌یه‌ك) كه یاداشته‌كانى محه‌ممه‌دى حاجى مه‌حمووده، پرسێك سه‌رنجى راكێشابووم،
به‌ڵام له‌م ماوه‌یه‌ى رابردوو له كتێبخانه‌ى براده‌رێكدا چاوم كه‌وته سه‌ر كتێبێكى
كۆن (بیره‌وه‌رییه‌كانى سه‌ید كاكه)، كه له ساڵى 1989 له دیوى ئێران نووسیویه‌تی.
هه‌ستمكرد به‌هۆى ئه‌وه‌ى له گه‌رماوگه‌رمى دواى شكستى شۆڕش و دوای ئه‌نفال نووسیویه‌تى،
ده‌شێ رووداوه‌كانى باشتر تۆمار كردبن. روخسه‌تم لێخواست ئه‌م كتێبه ببه‌م و گوتم
بۆشت ناهێنمه‌وه. ده‌ستمكرد به‌خوێندنه‌وه‌ى، ئه‌وه‌ى من به‌دوایدا ده‌گه‌ڕام و
مه‌به‌ستم رووداوه‌كانى ئه‌نفال بوو، زۆر كه‌متر بوون له‌وه‌ى بردمییه‌وه سه‌ر هه‌مان
ئه‌و پرسه‌ى له كتێبه‌كه‌ى كاكه حه‌مه‌دا بۆم بووبووه پرسیار. ئه‌ویش كوشتنى
كورد بوو به ده‌ستى كورد، كوشتى پێشمه‌رگه به ده‌ستى جاش، كوشتنى جاش به ده‌ستى
پێشمه‌رگه، كوشتنى پێشمه‌رگه به ده‌ستى پێشمه‌رگه. سه‌ید كاكه وه‌ك چۆن به‌دڵێكى
ساف و رۆحێكى پاكه‌وه بووه به پێشمه‌رگه، ئاوهاش به‌دڵێكى پاك و رۆحیه‌تێكى
كوردانه‌ى دوور له رك و كینه و ستایشى كه‌س و داتاشینى تۆمه‌ت بۆ كه‌سیتر، ئه‌وه‌ى
بینیویه‌تى و بیستوویه‌تى و به عه‌قڵى ئه‌وكاته‌ى هه‌ڵسه‌نگاندنى بۆى هه‌بووه،
به‌بێ رتووش نووسیویه‌تییه‌وه. له‌به‌ر ئه‌و ساده‌یى و هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ى
له‌و رۆژگاره‌دا نووسیویه‌تی، ده‌توانم بڵێم له زۆر له‌و یاداشت و بیره‌وه‌ریانه
پڕ زانیاریتر و به‌كه‌ڵكتره كه دواى سى بۆ چل ساڵ رووداوه‌كانیان گێڕاوه‌ته‌وه.
له خوێندنه‌وه‌ى دێڕ و لاپه‌ڕه‌كانى ئه‌م بیره‌وه‌رییانه‌وه له قسه‌كه‌ى كاك عه‌لى
بچكۆل تێگه‌یشتم كه بۆچى ترسى ئه‌وه‌ى هه‌بوو گێڕانه‌وه‌ى رووداوه‌كانى ناو شۆڕش،
له‌برى دروستكردنى ئیراده، نائومێدى دروستبكه‌ن.
سه‌ید كاكه كوڕه
جووتیارێكى ده‌شتى هه‌ولێر له ده‌ستى ئاغا و زوڵمى ئاغاكان یاخى ده‌بێ و چیرۆكى ژیانى
له به‌رپاكردنى شۆڕشێكه‌وه دژ به ده‌ره‌به‌گایه‌تى ده‌ستپێده‌كات و تا تێكه‌ڵبوونى
به شۆڕشى میلله‌ته‌كه‌ى، ململانێ ناوخۆییه‌كانى شۆڕش، به‌ریه‌ككه‌وتنه‌كانى هێزه
سیاسییه‌كان، شه‌ڕى براكوژى، هه‌موو ئه‌وه‌ى له ساڵى 1961وه تا ساڵى 1988 بینیویه‌تى
و تیایدا به‌شدار بووه، یاداشتی كردووه. كتێبێكه ده‌توانرێت وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كى
به‌كه‌ڵك بۆ زۆر بابه‌تى مێژوویى وه‌ك سه‌رچاوه سوودى لێ ببینرێت. هیوادارم ده‌زگایه‌كى
چاپ و بڵاوكردنه‌وه سه‌رله‌نوێ به چاپێكى جوانتر و به تیراژێكى زۆر سه‌رله‌نوێ
چاپى بكه‌نه‌وه، تا خوێنه‌ر به ئاسانى بتوانێ به‌رده‌ستی بخات.
ئه‌وه‌ى له‌و كتێبه
و پێشتریش له یاداشته‌كانى كاكه حه‌مه‌ى حاجى مه‌حموود ده‌یخوێنیته‌وه، هه‌روه‌ها
ئه‌و زانیاریانه‌ى تائێستا له یاده‌وه‌ریى به‌شێك له‌و كاره‌كته‌رانه‌ى تردا ماون
و باس نه‌كراون، ده‌تخاته به‌رده‌م پرسێكى هه‌ستیار كه پێویسته كورد ده‌ستى بۆ
به‌رێت. ئه‌ویش سه‌رله‌نوێ پێناسه‌كردنه‌وه‌ى شۆڕش و شۆڕشگێڕێتییه. له تۆماركردنى
رووداوه‌كانى ناو كتێبه‌كه‌ى سه‌ید كاكه، له ژماره‌ى ئه‌و شه‌ڕانه‌ى له ساڵى 1961
تا ساڵى 1964 له نێوان پێشمه‌رگه و جاش كراون، هه‌روه‌ها ئه‌و شه‌ڕانه‌ى له 64
تا 70 له‌نێوان به‌ره‌ى (جه‌لالی و مه‌لایى) كراون له ده‌شتى هه‌ولێر، هه‌روه‌ها
ئه‌و شه‌ڕانه‌ى دواتر له‌نێوان یه‌كێتی و پارتى، یه‌كێتی و شیوعى، یه‌كێتی و حسك، یه‌كێتی
و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامى روویانداوه و ژماره‌ى ئه‌و قوربانیانه‌ى سه‌ید كاكه له‌و
شه‌ڕانه له هه‌ردوو ته‌ره‌فى شه‌ڕ تۆماری كردوون، ده‌گه‌یته باوه‌ڕێكى ترسناك
كه زۆرینه‌ى (شۆڕشگێڕه‌كان) به‌ده‌ستى یه‌كتر كوژراون.
ئه‌وه‌ى له‌م كتێبه
یاداشته‌دا تۆماركراوه، به‌شێكى كه‌مى پانتایى رووداو و ململانێكانى ناو شۆڕشه. محه‌ممه‌دى
حاجى مه‌حموودیش باس له به‌شێكى ترى ناوچه‌یه‌كى جیاواز ده‌كات و ئه‌گه‌ر سبه‌ى
هه‌ر كاكێكى تر له‌و كاره‌كته‌رانه‌ى ناو شۆڕش له سنووره‌كانى خۆیان بیره‌وه‌ری و
یاداشته‌كانیان بڵاوبكه‌نه‌وه، ئه‌وكات دیمه‌نێكى فراوانتر ده‌بینین. به‌ڵام هه‌ر
ئه‌وه‌ى تا ئێستا ئه‌مان باسیان كردووه، به‌سه بۆ ئه‌وه‌ى ده‌یان توێژینه‌وه‌یان
له‌باره‌وه بكرێت و مێژوونووسان بخاته به‌رده‌م هه‌ڵوه‌سته‌ى سه‌رله‌نوێ پێناسه‌كردنه‌وه‌ى
رابردوومان. لێره‌وه بۆت ده‌رده‌كه‌وێ كورد به باش و به جاشییه‌وه هه‌ر خه‌ریكى
كوردكوشتن بوون.
جاشه‌كان له‌لایه‌ن
ده‌وڵه‌ته‌وه وه‌ك ده‌سكه‌لا و ئامراز به‌كاربراون بۆ كوشتنى پێشمه‌رگه. به‌ڵام
ده‌بینى به‌شێكى زۆرى ته‌مه‌نى شۆڕش و حیزبه‌كانیش خۆته‌رخانكردن بووه بۆ كوشتنى یه‌كترى.
جاش پێشمه‌رگه‌ى كوشتووه، پێشمه‌رگه جاش و پێشمه‌رگه‌ى حیزبه‌كانى تریشى كوشتووه.
هیچ فه‌وجێكى جاش نییه جاشى فه‌وجێكى ترى كوشتبێت، ئه‌وان وه‌ك جاش برابوون و له‌ناو
خۆیاندا جاشبراكوژییان نه‌كردووه. به‌ڵام بیره‌وه‌رییه‌كان ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێن پێشمه‌رگه
براكان زۆریان له‌یه‌كتر كوشتووه. ئه‌گه‌ر به‌وردى ئامارێك بكرێت، ده‌رده‌كه‌وێت
ئه‌وه‌نده‌ى پێشمه‌رگه به‌ده‌ستى پێشمه‌رگه كوژراوه، هیچكات ئه‌وه‌نده پێشمه‌رگه
به‌ده‌ستى جاش و سوپا نه‌كوژراون.
پێویسته كورد ئازایانه
ده‌ست بخاته سه‌ر ئه‌م برینه. پێویسته توێژینه‌وه‌ى جۆراوجۆرى له‌سه‌ر بكرێت و
ره‌هه‌نده جیاجیاكانى شیبكرێنه‌وه. نه‌ك هه‌ر وه‌ك پێویستییه‌كى ته‌واوكردنى مێژوو،
به‌ڵكوو وه‌ك پێویستییه‌كیش بۆ عیبره‌ت لێوه‌رگرتن. بۆ نه‌فره‌ت لێكردن و بۆ رێگرى
له دووباره‌بوونه‌وه‌ى. هه‌روه‌ها بۆ پێناسه‌كردنه‌وه‌ى شۆڕش و شۆڕشگێڕێتى.
نوێترین نوسینەکانی عارف قوربانى
-
عارف قوربانى
28/02/2020
-
عارف قوربانى
04/07/2019
-
عارف قوربانى
29/01/2017