ئەسترۆنۆمی كوردستانٍ
وتار/
14/02/2018
2175 جار بینراوە
بارزان محه‌مه‌د سوره
ئەسترۆنۆمی
كوردستانٍ گرنگی شوێنی
كوردستان بەپێی بازنەكانی پانی ودرێژی
بارزان محمد سورە
شوێن,
بەگرنگترین بنەمای سرووشتی دەوڵەت دادەنرێت, ڕووی بەهێزی دەوڵەت دەچەسپَنێ, و دەردەخات،لە ڕووی سیاسەتی
دەوڵەتی, لە ناوەخۆ و دەرەوە كاری تێدەكات،لە ڕووی هەڵكەوتەی تۆبۆگرافیشەوە, گرنگیەكی
یەكجار زۆری هەیە ,لەبواری دابین كردنی ئەمنی بژێوی قەومی پێ دابین دەكات, ئەمەش لەلایەك
لەبواری بایەخی جیۆپۆلەتیكی, شوێن بەگوێرەی خەتە درێژەكان(هێڵی درێژی) گرنگی تەنهالەبواری
ئەوەی كەپانایی ڕووبەری ناوچەكەی بۆ دەردەخات , بۆ دۆزینەوەی شوێنیشە, لەسەر زەوی
بۆ زانینی كاتە ،لە ناوچە جیاوازەكانی سەر گۆی زەوی . كەچی شوێن بەگوێرەی بازنەپانەكان
, بایەخێكی جیۆپۆلەتیكی یەكجار زۆری هەیە، ئەمەش لەبەرئەوەی كەبەشێوەیەكی زۆر باش
ئاووهەوای ناوچەكە دەردەخات،هەردەوڵەتێكیش بەسەر زۆر بازنەی پانیدا زاڵا بێ هەرێمی
ئاوو هەوای هەمەچەشنی لێ درووست دەبێت,ئەمەش لەبەر ئەوەی كە گۆی زەوی بەسەر(360)خەتی
درێژ‌و(180)خەتی پانیدا دابەش بووە،هێڵەپانیەكان: بریتین لە پێوانەی كەبە پلەدەپێورێت
,بەئاراستەی باكوور یان پێچەوانەی باشوور,لەهێڵی یەكسانەوە بۆیە گشت خەتەكانی سەرئەم
هێڵە هەمان دووریان هەیەلەهێلی كەمەرەییەوە, بەڵام هێڵە درێژەكان بریتین لە پێوانەی
ئاراستەی خۆر هەڵات و خۆرئاوا, بەمەش هێڵە درێژەكان, دەكەونە رۆژهەڵات و ڕۆژ ئاوای
هێڵی سفر,كە(180) هێڵیان بەرەو ئاراستەی خۆرهەڵاتەو (180) ی دیكەشیان پێچەوانەیە بەرەوخۆرئاوا,خەتەدرێژەكان
لەجەمسەری باكوورەوە بۆ جەمسەری باشوور درێژدەبێتەوە, (گرینویچ) هەڵكەوتوە(180)خەتەكەی ترلە ڕۆژئاواوە
(Green
wich line)(180) خەتیان لەڕۆژهەلاتی خەتی گرین ویچەوە هێڵی ناوبراون, هەرچی بازنەكانی پانیش كەدەوری
زەوی دەدەن خەیاڵین و نەبینراون ژمارەیان (180)بازنەن،(90)بازنەیان لەباكوری كەمەرەی
زەوی یەوەن,(90)بازنەكەی دیكەشی لەباشووری كەمەرەی زەویەوەن,(یان ناوبراو).ئەمەش بۆ
زانینی هەرێمەكانی ئاووهەوایەلەجیاندا, لەبەر ئەوە دەبێتە هۆی زیاد بوون‌وتوانای بەرهەمهێنانی
لێ پەیدا بێ،كە بەرووبوومی هەمەچەشنەی كشتوكاڵی و ئەم ناوچەیە بەپێی پێویست وبژێوی
دەست دەكەوێ وتاڕادەیەكی زۆر خۆی پێ دەژیەنێت وبرسێتی وهەژاری هەڕەشە لە دانیشتوانی
ناكات, ئەمەش یەكێكە لەئامانجە سەرەكیەكانی هەموو دەوڵەتێكی تەكنۆكرات كەبیەوێت خەزمەت
بەهاونیشتیمانیەكانی بكات،كواخزمەتی هەرێم بەهاولاتیانی كوا بنەبڕكردنی بێكاری كوا
نەهێشتنی هەژاری‌وكواخۆشگوزەرانی هاونیشتیمانیان،بۆیە گەورەترین هێزی دەوڵەتی خۆراك
كەوتۆتەبازنەكانی پانی(10تا60)پلەی باكوور.بەمەش ئەم ناوچانە ئاو هەوایەكی مام ناوەندی فێنكی هەیە، لەگەڵا تێكڕای چالاكیەكانی مرۆڤ دەگونجێ،بۆیە چڕی دانیشتوانی جیهان كەوتۆتە ئەم
شوێنە واتە چڕی دانیشتوان لەم ناوچەیە بەدی دەكرێت،سەرەڕای كۆبوونەوەی سامانە
سرووشتییەكان وپیشەسازییەكان ، دەریش كەوتووە كە شوێنی كوردستان بەگوێرەی بازنەپانەكان
,دە كەوێتە نێوان بازنەی پانی(30تا41)ی باكوور،ئەمەش دەری دەخات كە كوردستان كەوتۆتە
ناوجەرگەی ئەوشوێنە هەڵكەوتووە كە بەپیت
ترین شوێنی زەوییەلەجیهاندا,و بە ناوبانگە كەدەكەوێتەچیاكانی زاگرۆس- تۆڕۆس ئەمەش
(جۆن كیڤر) لەسەرەتای پەنجاكان ئەم شوێنەیدەستنیشان كردووە ,بەناوچەی هێزەكانی ئەمڕۆی
جیهانی داناوە,ئەمەلەبواری زانستیەوە, بەڵام لەبواری ئاینیش خوای گەورە (لەچەندین
(صورەت)ئاماژەی پێكردووە : وەك لەصورەتی حەزەرەتی نوح(ص) لەصورەتی (هود)كەباسی كەشتی
نوح دەكات و[دەفەرموێت ئەی نوح دابەزە لەكەشتیەكە بەهێمنی وبێوەی لەلایەن ئێمەوەوە
بەپیت وفەڕی زۆربەسەر خۆتەوەوئەوگەل و نەتەوانەی دوای تۆ دێن نازو نیعمەتیان پێدەدەین,بەڵام
ئەوانەی نافەرمانی ئێمەبكەن دووچاریان دەبێت
سەزای سەختی ئازاردەر. لەصورەتی الموئمنین دەفەرموێت[دام بەزێنەلەكەشتیەكە لەجێگایەكی
پیرۆز و بەفەڕدا]كەكێوی جودییەلەكوردستان, لەنزیك شاری موصڵا كوردستانی لكێندراو بەعێراق
و باكووریكوردستانی لكێندراوبە توركیا, ئەم ناوانەشی پێدەڵێن(ئارارات ,هەراوراد, بەخشندە
, جودیی , گودیی , كوردیی , كردین).دەبینین خوای گەورە زەویەكەی نەك هەربەپیت
ناوبردووە ,بەڵكوبەپیرۆزیش, ئەوەی كە ناتوانرێت زەویەكە بۆكاری چاكەو لەبەرژەوەندی
مرۆڤ دا بەكار بێنێت ئەوە هەر مرۆڤەكانن, ئاكاری نابەجێی مرۆڤەكانن و ئەمەش بۆ ئەو
دەسەڵاتە نەزۆكانە دەگەڕێتەوە كەناتوانن چاكسازی بكەن و دەست لەگەندەڵی و كورسی دەسەڵات
هەڵگرن,بۆیە ئەوەی دەگەڕێتەوە ئەوە هەر مرۆڤە نەیان توانیوە زەوی و بەهەرچی ماددەی
سرووشتی كەتیایدایە بەكاری بێنن و سوودی لێوەربگرن .بەمەش كوردستان ئاووهەوایەكی
مام ناوەندی هەیە, و هەر چوار (فەصل)وەرزی ساڵی تیادا بەدی دەكرێت, وەرزی گەشەكردنیش
, لە زۆربەی ناوچەكانی كوردستان , ماوەیەكی دوور وودرێژی هەیە‌و ئەمەش چەندین ناوچەی
جیاواز لە كوردستان درووست بووە,و ئاووهەوای ئاووهەوایەكی هەمەچەشنەبێت،بەمەش دەبێتەهۆی
بەرووبوومی هەمەچەشن وجیاواز و جۆر بە جۆر, بەوەی كەلە باكوورە وە تا باشوور
ئاووهەواكەی جیاوازە و بۆتە هۆی دووهەواش ئەمەش لەبواری كشتوكاڵی هەمەچەشنە (هەمەجۆر).ئاوهەوا,فێنكەكەشی
بووەتە هۆی بەخشینی شوێنەكەی ببێتە گەشتوگوزار,ئەمرۆش دەبوایە ,ناوچە بەرزاییەكانی
كوردستان ببێتە شوێنێكی گرنگی گەشتوگوزەران وپێ بەخشینی ئەم خەلاتە سرووشت جوانە
بەهۆی ئیسترۆنۆمی وتۆبۆگرافیاكەیەوە.
بەڵام بەداخەوە تائێستا حكومەتی هەرێم بەشێویەكی ئەماتۆرانەو
نا ئابووریانە نەبێ سودی لەم خاك وئاوو هەوایە وەرنەگرتووە ،كە ئەبینین تائێستاش هەژاری
وبێكاری وكرێچی وكۆچی بەلێشاو و كۆی كێشە‌وگیروگرفتەكانی كە لە ولاتە دواكەوتووەكان
داهەن ,لەهەرێم بەشێوەیەكی زەق تر دیارەو دەبینرێت،و نەك چارەسەربكرێت بەڵكوقەیرانەكان
سات بەسات زیاد دەبنوو ,ئەوانەی ڕابردووش قوڵاتر دەبنەوە, كە نەتوانراوە لەبەربەرژەوەندیە
حیزبیەكان وكەسایەتی وخێڵەكی وحەشوایی,مێنتەلێتی خێلەكی دەربازبن, خەڵكی
كوردستان, دوای ئەو هەموو ماڵَ وێرانی وسەرگەردانیە, لەجیاتی ئەوەی خۆشگوزەران
وبەختەوەربكرێن, وكە مێك لەزامەكانی و ئازارەكان و ئێش وبرینەقوڵەكانی كەم كەنەوە
,بەڵكوزیاتر زامەكانیان لەنوێ‌كردنەوەو بەرفراوانكردن دان, ئەمەش هەمووی دەگەڕێتەوە
بۆ ئەو دەسەلاتەخۆجێیەیی ,لەهەرێم بەدی دەكرێت, تا بەرژوەندی حیزبی‌وكەسە خێڵەكی و
دۆكماكان هەبێت ئەوە گوێنەدراوە , بە برژەوەندی گشتی لەڕووی هاوڵاتی پەیوەست بێت بە
خاك و ئاو و هەوا.كە دەتوانین ناویان بنێین
ڕەگەزەكانی مرۆڤ یان (شارستانی).
نوێترین نوسینەکانی بارزان محه‌مه‌د سوره