کوردستان لەڕێگەی گەیشتن بەئاو ودروستکردنی دەوڵەت

وتار/ 30/12/2017 739 جار بینراوە

بارزان محه‌مه‌د ‌سوره‌

کوردستان لەڕێگەی گەیشتن بەئاو ودروستکردنی دەوڵەت
بارزان محمد سوره‌
كوردستانە لەبەردەم گەیشتن بەڕێگه‌ی ئاویی هەر وڵاتێك دەرەیەكی بەڕووی ئاوەوەبێت، یان چەند ڕووی لە ئاوەوەبێت، ئەوە ئەوەندە گرینگی زیاتر دەبێت و كاریگەریی لەسەر كۆی بوارەكانی ئابووریی، كەلایه‌نی ئابووری هەبوو لایەنی سیاسی بۆخۆی كەمەد كێش دەكات و بۆ خۆی دێتە ژێر ڕێكفی خۆیه‌وه‌، بۆ ئەوەش لە بواری كۆمەڵایەتیی گرینگی هەمەلایەنەی دەبێت و دەبێتە فریادڕەس بۆ دانیشتوانی. بەڵام بەمەرجێك سەركردە و كەسە دیبلۆماسییەكان نەبن بە بازرگان بەسەر گەل و هەڕاجی نیشتیمان نەكەن. هەروەها بوار خۆش دەبێـت بۆ لایەنەكانی تری وڵات بۆ ئەوەی خۆی بژێنێتەوە و گرینگی ژێرخان و سەرخان دەربخات و لە خۆشگوزەرانیی هاوڵاتیانی ڕەنگ بداتەوەو ببێتە بەختەورییهێن بۆگەل و نیشتیمانەكەی، چونكە گەلێك ئازاد بێت، دەبێت ئەوانەی سەرەوەی ده‌سته‌به‌ركردبن، بۆ ئەوەی ئەوانیش نیشتیمان لەباوەش بگرن، نەك لەبەر نیشتیمان ڕابكەن، كە نوخبەیەك ئەم نیشتیمانە لە دژی گەلەكەی بەكار دێنێتەوە. بۆیە ڕوو لە ئاوابوون، یان گەیشتن بەڕێگه‌ ئاویییەكان گرینگن، بەتایبەت ڕێگه‌، تا ڕێگه‌ لە بواری بازرگانیی تایبەتمەندی و گرینگی خۆی هەیە، وەك دەریای ناوەڕاست و سوور كه‌ له‌بواره‌جۆربه‌جۆره‌كان گرنگی زۆری هه‌یه‌ دەریاوانی جیهان لەم دوودەریایەدا بریتییە لەژمارەی هەموو كەشتی و گوێزەرەوەو قەوارە بازرگانییە جیهانییەی كە لەم دوو دەریایەوە گوزەردە كات.گرنگی ئەم دوو دەریایەش لەوەدایە چەند گەروویەكیان هەیە،ئەم دوودەریایە بەدەریاو زەریاكانی جیهانەوە دەبەستن هەموو ئەوڕێگا زەریاییانەیان دێتەوە سەر، كە لەزەریای هندی و زەریای ئەتڵەسییەوەدێن. بایەخێكی زۆر گەورەیان لەبەڕێ‌خستنی نەوتی ناوچەكانی كەنداوی عەرەبدا هەیە بۆ بەندەرەكانی ئەورووپا و ئەمەریكا.لە بەندەرەكانی ئەوروپا و ئەمەریكاشەوە شمەكی بەرهەم ساز وشمەكی بەكاربردن بۆ وڵاتانی عەرەب و وڵاتانی ڕۆژهەلاتی ئەفریقا و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیاده‌نێرن.ئه‌وه‌ی پێگه‌ی توركیاشی به‌هێزكردووه‌، ڕێگای ئاوییه‌،كه‌هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافیاكه‌یهێزێكی بێوێنه‌ی پێبه‌خشیوه‌. هه‌روه‌ها شوێنی هەڵكەوتەی بەریتانیا و ژاپۆن ئەوەی هێزی بازرگانی و سەربازیی پێبەخشیوە ئەوەیە، ئەو وڵاتانە وڵاتی دوورگەیین، بۆیە وا گرینگیان زۆرە. وەك گرینگی ئەمریكا، فەڕەنسا، هۆڵندا و یۆنان ... تاد، ئەوەیە، كە بەچەندین سنووری ئاوی جۆراوجۆریان پێدەگات و ئەمەش وای كردووە، گەیشتنیان بەجیهانی دەرەوە ئاسان بێت لەبواری ئابووریی و سەربازیی گەشە بكەن، بەڵام وڵاتانی داخراو و نیمچەداخراو، یان كەوتوونەتە سەر دەریا و زەریای بەستوو، كە پڕن لە گیروگرفت و بە ئەستەم لەژێر فشار و وابەستەبوون بەژێردەستەیی وڵاتانی تر، كە ڕێگه‌یان پێدەدەن بەخاكی ئەوان بگەنە ڕێگه‌كانی ئاویی، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازیی بواری ئابووریی، كە ئابووریی لاواز بوو سیاسەتیش لاواز دەبێت و لایەنكانی تریش لاواز دەبن و پێش ناكەون. بۆیە كورد، كە لە بەشی ڕۆژئاوای كوردستان بگاتە ئاو، به‌ده‌ریا بگات، هێز و پێگه‌ی كوردستان زۆر به‌هێز ده‌كات، ده‌توانرێت ده‌وڵه‌تێك تێیدا درووست بكرێت، كه ‌ڕۆژئاواو باشوور بكرێنه ‌ده‌وڵه‌تێكی سه‌ر به‌خۆ و بتوانرێت پشت به‌خۆیان ببستن و پشتگیری ده‌ره‌وه‌ش زیاتر به‌ده‌ست بێنن. گرنگیه‌كه‌شی  لەم خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ ڕوونكراوه‌ته‌وه‌:- 1-دەتوانی جوگرافیای وڵاتەكەت دیاری بكەیتەوە و بیپارێزیی، یەكگرتنەوەی لەگەڵ كوردستانی باشوور و دروستكردنی دەوڵەت، یان ئەوەی ئامانجە، دەتوانرێت بەدی بهێنرێت و بپارێزرێت، بەڵام بەڕێكەوتن لە نێوان باشوور و ڕۆژئاوا، چونكە پێكەوە پێگە و هەیمەنەیان بەهێزتر و باوڕپێكراوتر دەبێت، چونكه‌: هەر ناوچەیەك شمەكەكانیان بەخێرایی وبه‌ ڕێگه‌ی جۆراوجۆر بگوازرێتەوە، ئابووریی ئەوناوچەیە زوو گەشە دەكات.  پیشەسازیی كواستنەوە بەردی بناغەی چالاكی ئابووریی، كۆمەڵایەتیی، ڕاِمیاری و سەربازی هەرناوچەیەكە. فاكتەرەكانی جموجۆڵ، توخمی بنەڕەتی یەكگرتنی هەرێمەكانە، ناوچە پەرتەوازەكانی دەوڵەتن، بەنموونە هۆی مانەوەی ئەمریكا و ڕووسیا بە یەكگرتوویی دەگەڕێتەوە بۆ ڕێگای هێڵی ئاسنی‌ دوور و درێژەكانی ئەو دوو وڵاته‌ و هەروا هێڵی تری گواستنەوەی بەیەك بەستنەوەی وڵات. 2-دەبێتە ڕێگه‌یەكی سەرەكی بازرگانیی جیهانیی، كە جیهان پێتەوە پابەندی بوارەكانی سیاسیی دەبێت لەبەر بواری ئابووریی. 3- لە بواری گەیشتنی هەر كەلوپەلێك پێویستت بەهیچ مەرجی وڵاتانی دەوروبەر نابێت، خۆت بەسەردا بسه‌پێنن . 4-دەتوانی فشاری پێ لەسەر دەوڵاتان دروست بكەی لە بواری ئاسایش و ڕازی بوونیان بەئەمری واقیعی ده‌وڵه‌تی كوردستانی ئه‌وكات. 5- دەتوانی تۆپبارانەكانی توركیا ڕابگری و فشارەكانی لەسەر كوردستان پێكەم بكەیتەوە و بەڵكو بەپێچەوانەوە دەتوانی فشاری لەسەر دروست بكەیت و (ئه‌گه‌ر) بەگشت مەرجەكانت ڕازی نەبوو، ئەوە دەتوانی لوولەی بۆڕیەكانی نەوتت بگۆڕی بۆ ڕۆژئاوای كوردستان. خۆت نەوتەكەی خۆت بەرەو بازاڕەكانی جیهان هه‌نارده‌ بكه‌یت. 6-دەتوانی ببیتە ڕەقەم لە ڕۆژهەڵاتی ناوین بۆ چارەسەریییەكانی جەنگ و كێشەكانی كەمەنەتەوەیییەكان و دەستەبەری ماف بۆ مرۆڤایەتی. 7- دەتوانی ببیتەئەلتەرناتیڤی وڵاتانی ناوچەكەو گێڕانەوەی گرنگی و بایەخ بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوین بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی. 8-نابێت چیتر كورد لەژێر فەرمانی دەوڵەتانی دراوسێیدا بێت، بەڵكو دەبێت خاوەن بڕیاری خۆی بێت. 9-لە پرسە چارەسەریەكان، كورد دێتە ناو بازنەكەوە، كە بتوانێ هەیمەنەی خۆی ڕابگرێت. 10-كورد تائێستاش، نەكەوتووه‌تە سەر ئەو سكەیه‌ی كه‌بتوانێت ‌سیاسه‌تیك بكات ،كه ببێته‌خاڵێك یان ڕه‌قه‌مێك له‌ جیهان. تا ئێستا له‌ ده‌ره‌وه‌ی مێژووی سیاسیه‌، هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی بووبێت، كه‌ ته‌نیا به‌ به‌رگییه‌وه‌ خه‌ریك بووبێت، یان به‌ ناكۆكی و نه‌خوێنده‌واریی، بۆیە ئەو بچوك بچوك یان كەمەسیاسەتەی دەیكات وابەستەیە بەبەرگری كردن، تا نەكەوێتە سەر ئەوسكە ڕاستەقینەی خۆی، ڕه‌نگه‌ دوای شەڕی داعش بەرهەمی گەورەی دەبێت، (ئه‌میش) بە دوو ڕێگە:  یەكەمیان :
ئەو كاتیش كورد بەم شێوەیە پشتگیری بكرێت و كوردیش بتوانێت سیاسەتی خۆی بكات و بتوانێت لەگه‌ڵ گلۆبالیزم ڕێبكات و سیاسەتێكی مانەوەو بەهێزبوون و بەرەودام بە ئەو قەبارەیەی، كە كورد لەناخی دایە ئەوە بێگومان كورد دەبێتە ئەلتەرناتیڤی ئەو گەل و نەتەوانەی، كە ڕۆژئاوا تائێستا لەناچارییان پشتی پێبەستبوون. خاڵی دووەم:-كورد، كه‌ ئەم پشتگیریەی نەما و تەنیا بۆ شەڕ ویستیان و دواتر دەستی لێبەربدەن ئەوە دەبێتە هۆی ئەوەی كورد نەتوانێت بەرگەی هەم ڕۆژئاواو هەم ئەو وڵاتانەی دەوروبەری خۆی بگرێ و بەرژەوەندیی ئەوەی پێدەكرێ‌، چونكە بەردەوام وڵاتانی ناوچەكە ئەمەیان دووبارەكردووه‌ته‌وە، كە بەدرێژایی مێژوو بووه‌ته‌ قوربانیی ئەم فۆڕمە، جا فۆڕمەكە نەبوونی سیاسەتێكی مانەوە، خۆگونجاندن و بەرگرییكارانە بێت، یان ئەم وڵاتانە سیاسەتێكی كاراتر و دیبلۆماسییتر، یان ئەوەتە دەست بەرداری بەرژەوەندیەكانیان بوون بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا بۆ ئەوەی دەست لە كورد بەربدەن. 11-ئەو دیبلۆماسیەی، كە كورد هەوڵی بێوچانیدا لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە، بەڵام ئەوان بەهیچ شێوەیەك كوردیان لەناو چارەسەری كێشەكان قه‌بووڵ نەبوو، بۆیە كورد بووە لایەنگرێكی بەدەستخستنی ئەمریكا، هاوپەیمانەكانی و ئێستاش دەوڵەتانی ناوچەكە لێی پەشیما نن، چونكە بێگومان ڕۆژهەڵاتانی ناوین بەبێ كورد ناتوانێت دەست بۆ هیچ چارەسەرێك بەرێت چونكە كورد پێكهاتەیەكی سەرەكی و زیندووی ناو گۆڕەپانی بارودۆخی ناوچەكەیە، بەگشتی. بۆیە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی هەستیان بەو فاكتە كردووە.                                                                                                                                                                                                                                                                                                   

نوێترین نوسینەکانی بارزان محه‌مه‌د ‌سوره‌