حەقیقەتی بەڕێوەبردن و پەیوەندی لەگەڵ زانستەكانی تر

وتار/ 09/12/2017 2208 جار بینراوە

بارزان محه‌مه‌د ‌سوره‌

حەقیقەتی بەڕێوەبردن و پەیوەندی لەگەڵ زانستەكانی تر
بارزان محه‌مه‌د ‌سوره‌   
ئەوسەردەمەی،كەئێمەی تیادا دەژین.چەندناوێكی لێنراوە،وەك سەردەمی بۆشایی ئاسمان، سەردەمی زانیاری وخێرایی، سەردەمی پەیوەندی كردن و شۆڕشەكەی، سەردەمی گۆڕانی خێرا و تەكنەلۆجیا، سەردەمی جاڵاجاڵاۆكە، چەند ناوێكی جیاجیای دیكە. ئەگەر ئێمە سەرنج  بدەین دەبینین، كە باشترین و ڕاسترین ناو بۆئەم سەردەمە ناوی (چاخی بەڕێوەبردن)ە. بەڕێوەبردن، بەبۆچوونی ئێمە، هۆیەكی سەرەكی یە بۆ هەر سەركەوتنێك، كەهەرچالاكی یەك یان دۆزینەویەك یان خزمەتێك وەیان بەرهەمێك بەدەستی دێنی. هەروەها بەڕێوەبردن پێشكەوتن ودواكەوتنی هەركۆمەڵگەیەك لێكدەداتەوە، لێپرسراویشە لە سەركەوتنی هەر ڕێكخراوێك لە ڕێكخراوەكان، هەروەها لێپرسیراویشە لە هەرەس هێنانی هەریەك لەمانە.   لێرەدا دەتوانین بەوە لە سەردەمی نوێ‌ بگەین، كە بەردەوام پێویستی بەپەرەسەندنی بەڕێوەبردن  هەیە، لەوڵاتی(ئەردەن)  وڵاتانی تر بۆ دەستەبەركردنی سیستەمێكی بەڕێوەبردنی چالاك و بەتوانا، لەبەرئەوەی بەڕێوەبردنی بەردی بناغەیە، بۆ بنیاتنانی هەركۆمەڵگەیەك ڕادەی پێشكەوتنی.دەست نیشان دەكات و كۆمەڵگە بەدوور دەگرێت لە هەرەسی ئابووری و سیاسی و جەنگ ، كێشەكۆمەڵایەتیەكان. وەئامانجی بەڕێوەبردن لەوەخۆی دەنوێنێ، كەئەو كەرەسە و داهاتانەی لەبەردەست دایە، بەباشترین شێوە بەكار بهێنرێت، كەڵكیان لێ وەربگرێت، جا ئەو كەرەسانە چ ماددی بێ یان مرۆیی لەچوار چێوەی چوستی و چالاكیان دا، كەلەمەودوا باسیان دەكەین. بەڕێوەبردنی سەركەوتوهەمیشە، هەوڵا دەدا بۆ دوركەوتنەوە، لە زیادە ڕۆیی و بەڕەڵایی و بێ ئامانجی، بەوپەڕی تواناوە كار دەكات، بۆ بەكارهێنانێكی كارا و كاریگەر لە داهاتی  مرۆیی و ماددی لەپێناو بەدەست هێنانی ئەو ئامانجە هاوبەشی و دیاری كراوانەی، كە بەڕێوەبردن هەوڵی بۆ دەدات. جیاوازی نێوان بەجێ هێنانی دەزگایەكی بەڕێوەبردنی دیاری كراولەگەڵادەزگایەكی بەڕێوەبردنی تر دەگەڕێتەوەبۆ جۆری ئەوشێوازەی،كەدەزگاكەدەیگرێتەبەر. وەبەڕێوەبردن بەچالاكی یەكی كۆن دادەنرێ‌ بەشێوەیەك ، كەلەگەڵا بوونی مرۆڤ پەیدابووە، چونكەبەڕێوەبردن بایەخ دەدات بەڕێكخستنی ئەرك و ڕەنجی كۆمەڵا بۆسوود وەرگرتن لەو كەرەسانەی،كەلەبەردەست دایە بۆبەدیهێنانی ئامانجەدیاریكراوەكان. بێ گومان شارستانیەكۆنەكان چالاكی بەڕێوەبردنیان زانیوەوپیادەیان كردوەهەمووی یان بەشێكی. بەڵام ئەوەی نوێ‌ یە لێرەدا بریتی یە لە ئەو گۆڕان و هونەركاری یەی، كە بەسەری دا هاتووە، لەپسپۆڕی ووردو دانانی ئەو زانستە وەكو پیشە. ئەگەر چاوێك بخشێنین  بە  شارستانیە دێرینەكان دەبینین،كە شارستانیەتی سۆمەری (5000 ساڵا  پ.ز) بایەخی، داوە بەپاراستنی تۆمارەكان و بڕوانامەكان (بەڵگەنامەكان)كە ئەوەش یەكێكەلەبنەما ڕاستەكانی سیستەمی بەڕێوەبردنی ئەم  ڕۆژگارە و جەختیشی لەسەردەكات, بەڵام  دەسكەوتەكانی  شارستانی كۆنی میسر(4000 – 2000 پ.ز) لە بواری بیناسازی دا بووە، هەر وەك ئەهرامەكانی بەڵگەی، ئەم  ڕاستیەن، ئەوەش شاهیدێكی زیندوە لە سەر وردەكاری نەخشە دانان  و ڕێكخستنی و چاودێری،كەئەوانەش ئەركی سەرەكی بەڕێوەبردنن، بەڵام بابلیەكان (2000 – 1700 پ.ز) گرنگیان داوە بە دانانی پێوەرەكانی كاركردن و دیاری كردنی پلەی بەرپرسەكان، وە(حەمورابی)پێوەرەكانی دیاریكردنی كرێ‌ی دیاری كرد. بەڵام لە شارستانیەتی چینی یەكان (500 پ.ز) بارودۆخی سەربازی و بازرگانیان خستە ڕوو بۆ دەوڵەت، بایەخدانیان بە نەخشە دانانی ستراتیجی بۆ بەرگری كردن، لەوڵات (وێنەكانی گەورەی چین)لەپاڵا گرنگیان بەپەرەپێدانی سیستەمەكانی  كار و ڕێ‌ و شوێنەكانی. بەڵام شارستانیەتی یۆنانیەكان(5000 – 3500 پ.ز) بایەخیان دەدا بە زانستەكان و فەلسەفە وەك پسپۆڕی سەر بەخۆ بەشێوەیەكی ڕوون، بێ گومان زانست بنچینەی پێشكەوتنی بەڕێوەبردنە. بەڵام  شارستانیەتی ڕۆمانیەكان (300 پ.ز- 300د.ز) گرنگترین بنەماكانی ڕێكخستنی جێگركرد. لە بواری دابەشكردنی بەڕێوەبردن و سیستەمەكانی پەیەوەندیەكان ئەوەش بۆ حوكمەكانی چاودێری بەسەر ئیمپراتۆریەتی فراوان.   

نوێترین نوسینەکانی بارزان محه‌مه‌د ‌سوره‌