سیستەم و رەوشی ئابووری لە وڵاتانی جیهانی سێ هەم

وتار/ 06/10/2017 1884 جار بینراوە

د٠محه‌مه‌د امين گه‌ناویی

سیستەم و رەوشی ئابووری لە وڵاتانی جیهانی سێ هەم
د.محمد ئه‌مین
ئابووری هەر وڵات و دامەزراوەیەك بە سیستەمی ئابوورییەكەی پێناسە ئەكرێت,وە ئەمە سستمی ئابووریە كە ئەتوانێ‌ هەیكەلی ئابووری  كارایی ئابووری دیاری بكات .هەڵبەتە فەلسەفەی هەر سستمێكی ئابووری پەیوەندی بە ئاستی  چالاكی ڕێكخستن و  تەندروستی هە یكەلی ئابووری وڵات و دامەزراوەكانە هە یە  لەگەڵ بەهرەمەندبوونی زۆرترینی هاولاتیان ,  ئەنجا ئاستی بەرپرسیاریەتی كۆمەڵایەتی وە  تەندروستی و ژینگەیی.ئەگەر ئابووری بە ماناكەی ئیدارە كردنی سەرچاوەی داهاتی وڵات بێ‌ بە سامانە سروشتییەكانەوە تا ئەگاتە بەرهەمی بەرهەم هاتوو بەهۆی سامانە مرۆییەكانەوە وەك هێزی كاری بەكارهاتوو لەگەڵ هێزی فكری و زانستی و شارەزایی لە بەرهەم هێنان ئەوا سستمی ئابووری دروست كردنی  هەیكەلی  ڕێكخستن و ئەركی ئۆرگەنەكان وچالاكی ئابوورییە كە ئەبێ‌ ئامانج لێ‌یی  فەرهەم كردنی داهاتوی ئابورور ی بێ‌  بۆ زۆررینیەی چینەكانی وە هەرە زۆری تا كەكانی كۆمەڵ وە بەهێزكردنی  زیاتری ئابووری نیشتیمانی.سیستمی ئابووری پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە فەلسەفەی دەسەلاتی سیاسی وە دەسەڵات دارانی سیاسی و خاوەن بەرژەوەندیە ئابوورییەكانەوە هەیە كە لەخاوەن داریەتی سەرچاوەكانی ئابووری دا بەرجەستە ئەبێ‌ وەك خاوەنداریەتی شوێن, سەرچاوەكانی سروشتی وە  ئامێرەكانی بەرهەمهێنان . وە لە ئەنجامدا ئەمە دەسەڵاتداریەتی سیاسیە كە سیستمی ئابووری دیاری ئەكات بەلەبەرچاوگرتنی خاوەن بەرژەوەندیەگەورەكانی ئابووری , بەتایبەت  لە ئەمرۆمانا كە خاوەنداریەتی تایبەت  وە بازاری ئازاد بۆتە بنەماو سیستەم ئایین  بۆ ئابوری مۆدیرنی جیهان . سیستمی سیاسی لە هەر شونێ پەیوەندی بە ئاستی وشیاری و ئاگایی سیاسی و فەرهەنگی هەر كۆمەڵگا و نەتەوەیەكەوە هەیە وەپێوەرە بۆ ئاستی پێش كەوتنی ئابوری هەر كۆمەلگاو جفاتیك. تا ئێستا زیاتر لە دوو هەزار سال لە مێژووی بورژوا هەموو سیستەمە ئابوورییەكان  تا رۆژی ئەمرۆ جگە لە دەورانی دەسەڵاتی كۆمەنستەكان لە ساڵی 1917 - 1989 لەسەر بنەمای خاوەنداریەتی تایبەت بنیات نراون. لە ئەمڕۆدا كە دیاردەی گڵۆبالیزم هەموو شوێن و كونجێكی گرتووە,بە جۆرێك لە جۆرەكان هەموو تاكێ‌ لە دووررترین گوندی دونیا تا مۆدێرترین شاری دنیا بەشداری لە سیستمی ئابووری  جیهانی دا ئەكات كە لەسەر بنەمای سەرمایەداری بنیاد نراوە , كە بازار و كێ بڕكێ‌ ئازادە (لەگەڵ زۆر تێبینی) بەڵام بەشداری هەرە هەرە زۆری تاكەكانی دنیا كە تەنها وەك بە كاربەربەشدارن لە بازاری ئازادی جیهانی  نەك بەشدار لە بەرهەم هێنان و قازانجدا .بۆ نموونە ئەمڕۆ هەموو خەڵكی دنیا وەك بەكاربەری ئینتەرنێت و  مۆبایل بەشدارە لە بازاركردنی تە كنۆلۆجیای زانیاریی بەڵام خاوەن داریەتی ئەم تكنۆلۆجیایە تەنها بۆ كەسانێكی كەمە  بە هەمان جۆر كەرتەكانی وزە وە  خۆراك و دەرمان و  كانزاكان.هەر لەبەر ئەمەشە,  ئەمرۆ ئەبینرئ ژمارەی ئەوانەی كە بوونەتە ملیاردێر وە یان ئەبنە ملیاردێر رۆژ بە رۆژ لە زیادبونانایە بە پێچەوانەوەی ئەمەش ژمارەی هەژاران لە زۆربوونی بەردەوامایە .لە ئەنجامی ئەمە جیاوازیەكی گەورەی چینایەتی دروست بووە بە هۆی كەم بوونەوەی بەردەوامی ڕێژەی چینی ناوەڕاست بە تایبەت لە ولاتانی خواروو/حیهانی سێ‌ كە خەلك پەراویز خراون وە بێ‌ بەش كراون لە هە ر بریاریكی  ئابووری و سیاسی  چارەنووسساز بە هۆی نەبوونی ئازادیوە نەبوونی  دیمكراسی سیاسی و ئابوری, وە هەروەها  نەبوونی بەرژەوەندی هاوبەش لە نێوان خەلك و دەسەلاتدارانا .بۆ نموونە لە شوێنی كەسێ‌ یان چەند كەسێ‌ بە هۆی بەكارهینانی دەسەلاتی سیاسیەوە بازارو ئابووری مۆنۆپۆل/قۆرخ ئەكەن وە  لە پریكا  ئەبنە خاوەنی تۆرەكانی ئینتەرنێت و مۆبایل و سەرچاوەكانی وزە و خۆراك و كەرتی نیشتە جێ بوون/عقارات    و گواستنەوە, وە زۆرینەی خەلك تەنها ئەبنە بەكاربەر كە هەتا وەك بە كاربەریش هیچ ماف و بریاریكی نیە, بەلام ڕۆژانە بەحوكمی پێویستی ژ یان ناچارە هەموو ئەم شتانەبەكاربێنێ كەلە سەرەوە باسمان كرد وە ئەبی هەم هە موو داهاتی خۆی  بۆ فەراهەم كردنی كالا قۆرخ كراوەكان  تەرخان بكات وە هەم بەناو باج/سەرانەش بدابە قۆرخ كاران .
پاش رووخانی بلۆكی سۆسیالیزوم,  رەواج بوونی  بازاری ئازاد وەك تاكە مۆدیل وسیستەم وسیاسەتی ئایووری لە جیهانا گەورەترین تالانی لە میژووی ئابووری دا ئەنجامدرا بە تایبەت لەولاتانی جیهانی سئ وە ئەولاتانەی كە لە سۆسیالیستیەوە بوون بەپەیرەوكەری سستەمی  سەرمایەداری و بازاری ئازاد,  بەوەی كە هەرچی كەرتەكانی ئابووری گشتی هە بوو لەلایەن قۆرخكارانی سیاسسەوە  بە ناوی كەرتی تایبەت داگیر كران.
واتە خەلك لە سایەی بەناو بازاری ئازادا كە بەخراپترین شێوە بەكاردێ وخراپ كەلكی لێ وەرئەگیرێ ناچارن بوون وە ناچارن  بەشداربن كە كەسێ یان گروپێكی بچوكی بێ‌ باك بەئاسانی لەماوەیەكی كورتا ببنە ملیاردێر لەسەر حیسابی ژیان و گوزەرانی خۆیان . لە وڵاتانی جیهانی سێ كە لەحاڵی گەشەدان یاساكانی بەرهەم هێنان و ئابووری و بازار و بازرگانی لە سەر بنەمای بەرژەوەندی خەلك و ولات دانەنراون ,وە هەتا ئەگەر بە ناوئەم یاسایەنەش هەبن ئەواگەندەڵ كراون, وە قۆرخكاران تەنها بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاریان دێنن .جگە لەمەش, لە زۆربەی وڵاتەكانی جیهانی سێ‌ هەم هیچ چاودێریەكی یاسایی نیە لە سەرچالاكی ژیانی ئابووری, بۆبە ئەبینرێت لەم شوێنانە جیاوازی چینایەتی بە شێوەیەكی ترسناك بوونی هەیە بەهۆی دروست بوونی چینێكی تازەی پێ گەیشتوی سەرمایەدار لە هیچەوە لە ڕێگەی قۆرغ كردنی بازارەوە بەپشتیوانی دەسەلات و هیزی سیاسی ,بێ‌ ئەوەی كە كەمترین هەستی نیشتیمانی و بەرپرسیاریەتی كۆمەڵایەتی و مرۆڤایەتی و ژینگەیی و تەندروستی لە ئەستۆ بگرن .هەروەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێی دا ,بەهۆی بازاری ئازادی بێ‌ كۆنتڕۆڵ و بێ‌ یاسای گونجاو وە نەبوونی هەلی یەكسان بۆهەموان بەهۆی گەندەلی و فۆرخ كاری سیاسی وئابووری و خزم خزمێنە/ نەپۆتیزم  لە هەموو بوارەكانی ئابووریو ژیان لە وڵاتانی جیهانی سێ‌ هەم / ولاتانی خواروو, واتە بەشی هەرەزۆری خەلك  نەدارو هەژارو داماو تا حالی مردن وە كەمینەیەكی زۆر كەمیش  ملیادێر. ئەم حالە بۆ خۆی نمونەی دیكتاتۆری وە فاشیەتی ئابووریە لە ولاتانی جیهانی سێ‌ كە رەنگ دانەوەی سیستەم وفەرهەنگی ژیانی سیاسیە كەپیناسەكەی دیكتاتۆریە هەم دیكتاتۆری سیاسی هەم دیكتاتۆری ئابووری . لە زۆربەی وەلاتانی جیهانی سێ‌ دەسەلاتی سیاسی واتە دەسەلات و امتیازی رەهای ئابووری, چونكە بێ‌ دەسەلاتی سیاسی دەسەلات داران ئەم داهاتووە ئابورییەیان نابێ‌ كە ئیستا بێ‌ ركابەر  وە بێ‌ بەرپرسیاریەتی ولێ‌ پرسینەوە لە ریگەی قۆرخی دەسەلاتی سیاسیەوە بۆ خۆیان مسۆگەر كردوە.
له هەر شوێنی كارو خولیای  سیاسی لە بری هەوڵ بۆپیادەكردنی فكرو فەلسەفەی سیاسەت بۆ بەرژەوەندی گشتی ببێتە رێگاو سەرچاوە بۆ بەرژەوەندی وامتیازی ئابوری و بژێوی ئەوا هەم كایەی سیاسی هەم كایەی ئابوری بە رەو ویرانی و بێ‌ سیستەمی و داهاتویەكی نادیار ئەروات,    كەلەئەنجاما ولات وهاولاتی  ئەبنە فوربانی ,وە ئەمەش هۆكاری رەنج و ئازاری بێ‌ كۆتایی  زۆربەی هەرە زۆری ولاتانی جیهانی سێیە.
بەهۆی نەبوونی سیستەمی سیاسی ئابوری و تەندروست  لەسەر بنەمای بەرژەوەندی نیشتیمانی و نەتەوەیی وە دادوەری تەندروست لەگەڵَ  بێ‌ بەش كردنی خەلك لە بریاری سیاسی و ئابووری, وە هەروەها بە میلشیاكردنی ئابووری نیشتیمانی ,لاتەكانی جیهانی سێ‌ هەم كەوتونەتە ژێر هەرەشەی جارێكی تر گەڕانەوەی دەورانی كۆلۆنیالیزم بۆ هیزە مۆنۆپۆل خوازە ناوچەیی و جیهانیەكان, بەهۆی قەرزداركردنیان  بە ناوەندەكانی دراوی جیهانی و كۆمپانیای ڵاتەكانی بێگانە .ئەمەی كە لێرەدا جێگەی خەمە بۆ خەڵكی وڵاتانی جیهانی سێ‌ وە هەرەشەیە بۆ داهاتوویان ئەمەیە,  كە بەشی هەرە زۆری ئەم سەرمایەی  كە لەسەر حسابی ژیانی گوزەرانی  خۆیان بە ڕێگەی جۆراوجۆری نا شەرعی لە لایەن دە سەلات داروقۆرخ كەرانی بوارەكانی  سیاسی و ئابوری كۆ كراوەتەوە و كۆی ئەكەنەوە هیچی لە وڵاتەكانی خۆیان دووبارە سەرمایە گوزاری ناكەن تا هەلی كار و پێشكەوتنی ئابووری تیا دروست بیِ , بەڵكو بەشی هەرە زۆری ئەم سەرمایە ئەبرێتە دەرەوەی وڵاتەكانی خۆیان.ئەم سەرمایە دارە تازە بەسەرەكەوتوانە,  تەنها بەشێكی كەم  لەو پارەو سەرمایەی لە وڵاتا دەستیان كە وتوە سەرمایە گوزاری ئەكەن,  تا بتوانن سەرمایەی زیاتر بە دەست بێنن لە ڕێگەی هەندێ‌ پڕۆژەی خزمەت گوزاری وە كالای  پێویست و خیرا بە كار هاتوو,  تا زوو پارەكەیان بیتە وە دەست  بەقازانجی چەند بەرامبەر , هەر وەكو هەر لەسەرەتاوە ناومان هێنان كە بریتین لە كەرتەكانی  خزمەت گوزاری ئینترنێَت و مۆبایل و قۆرغی بواری وزە و خۆراك ودەرمان و كەرتی نیشتەجێ‌ بوون و  گواستنەوە لەگەل خەستەخانەو قوابخانە و زانكۆی تایبەت .
بە شێوەیەكی گشتی, ئەگەر نیوەی كەمتری ئەم سەرمایەی كە لەوڵاانی جیهانی سێ‌ هەم كە  بەدەست كەمینەكەوە هەیە لەوڵاتەكانی خۆیان بەكاربێتەوەو سەرمایە گوزاری تەندروستی پێ بكرئ  نەك هەر ئازاد نەبێ‌ لە قەرزی دەرەكی, بەڵكو ئەتوانن ئابووریەكی تەندروسیش پێ‌ بنیاد بنێن .بەڵام وەك باسمان كرد, ئاراستەكردنی سیاسەت و سیستمی ئابووری پەیوەندی بە سیستەمی سیاسی هەر وڵاتێكەوە هەیە لەگەڵ ئاستی  ڕۆشنبیری و وە هەروەها ئاستی بەرپرسیاریەتی ,هەر بۆیە ئەبینین لەوڵاتانی رۆژئاوا كە كلتورێكی دێرینەیان هەیەلە دامەزراوەی دەولەتی وە دەوڵەتی یاسا و  سیستمی دیموكراتی و پەرلەمانی وە هەروەها بەشداری چالاكانە و هوشیارانەی  خەڵك لە بریاردان,  سیستمی بازاری ئازاد بوەتەمایەی ئەوەی كەبواری گونجاو هەبێ‌ تا تاكی بەرهەم هێنەر و داهێنەر زیاتربەرهەمی هەبێ‌ لە گەشەی سەرمایەی زیاتر كە لە ئەنجاما ئەخرێتە خزمەتی ئابووری نیشتیمانی وە پێ‌  گەیەندنی نەوەی تازەی بەتواناتر بەهۆی بونی یاساو هەستی بەرپرسیاریەی كۆمەڵایەتی و نیشتیمانی . لە هەمان كاتا,لە رۆژئاوا  بازاری ئازاد واتە كێ‌بركێ‌ ئازادە بۆ هەمووان بەیەكسانی, قۆرخكاری یاساعە تا هەمووان بتوانن تواناكانیان بە كار بینن كە ئەمەش بۆ خۆی سوود بەخشە بۆ گەل وولات, وە هەروەها تا ئێستا كەرتەكانی گرینگی ژیان  راستەوخۆ لەژێر چاودێری حوكمەت و یاسادان .لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێ‌ هەم دا ئەمەنیە, بۆبە تووشی دەیان گرفتی بەردەوامی  ئابووری وكۆمەڵایەتی و مرۆیی ئەبنەوە .لەبەرئەوە, بۆئەوەی سیستمی ئابووری لەسەر بنەمای بازاری ئازاد تەندروست بێ‌ پێویستە:
-خەباتی هەمە لایەنە وە مەددەنی هەبئ بۆ كۆتایی پێ‌ هێنانی قۆرخكاری سیاسی كە سەر چاوەی هەموو گەندەلی و ویرانیەكانەلەجیهانی سێ‌ هەم وە هەول دان بۆ دروست كردنی دەولەتی یاسا كە لە سەر بنەمای بەژەوەندی گەل و ولات كار بكات و پە یوەندیە ‌وابووریەكان لە سەرئاستی ناوخۆو دەرەوە ریك بخات.
-دوورخستنەوەی هەمووئەم كەس گروپانەی رۆلیان هەبووە  لە تالانی سامانی گشتی بە ناوی  بازاری ئازاد وە  و ویران كردنی كا یەكانی سیاسی و ئابوری و فەرهەنگی.
- كەرتە گرینگەكانی وەك پەروەردەو تەندروستی وە ووزەو خۆراك ولایەنە كۆمەڵایەتیەكان لە ژێرچاودێری حكومەت و یاسادا بن هەلبەتە حكومەتیكی نیشتیمانی راستەقینەو هەلبژێراوی خەلك نەك ئەم حكوتە میلشیایانەی كە ئیستا لە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێ بە نارەوا دەسەلات داری ئەكەن.
-دروست كردنی شورای ئابووری سەربەخۆۆ خارەن بریارو دەسەلات بۆ دانان و ئەنجام دان  وچاودیری كایەكانی ئابووری.
- بە یاسا لە سە ربنەمای  توانا و هەلی یەكسان وە بەرپرسیاریەتی كۆمەلایەتی تەندروستی  وە  بازاری ئازاد ریك بخرئ هە روەها بوار فراوان بكرئ لە گەل ئاسان كاری وكەم كردنەوەو نەهیشتنی بیرۆكراسی تا هەموو تاكەكان بتوانن  تواناكانیان نیشان بدەن وە كەلك لە بە هرەكانیان  وەربگرن لە بواری جۆراو جۆرا كە لە ئەنجاما ئەبیتە سەرمایە هەم بۆحۆیان هەم بۆ ولات .
-دروست كردنی شورای پەروەردەوخویندن و بازاری كار تا قۆناغەكانی خویندن ئامادە بكرین بۆ بازاری كار بە پێیی پێویستیی بازارو ئابوری هاوچەرخ.

نوێترین نوسینەکانی د٠محه‌مه‌د امين گه‌ناویی