تەڵەی سۆسیدیدیس ی پارتەكانی كوردستان

وتار/ 10/07/2017 896 جار بینراوە

عەلی مەحمود محەمەد

تەڵەی سۆسیدیدیس ی پارتەكانی  كوردستان
عەلی مەحمود  محەمەد
لە جیهاندا ئێستا مشتومڕەكان گەرمن  لە سەر ئەوەی  ئەمەریكا سەركردایەتی  جیهان  بۆ چین چۆڵ  بكات, وەلێ پێیان وایە ئەم پرۆسەیە ئەگەری هەیە بە شەڕێكی ماڵوێرانكەردا تێپەڕێت , وەك  چۆن  لە مێژووی 500 ساڵی رابردوو لە كۆی 16 گۆڕانكاری  و دەستاو دەستكردن  لە سەركردایەتیكردنی جیهان رویانداوە, لەوانە  12 ەیان لە رێگای شەڕەوە بووە, وەلێ بە دۆزینەوەی چەكی كوشندەی ئەتۆمی و هایدرۆجۆنی و ئەوانی بەدوایدا دێن , ململانێ لە رێگای شەڕەوە زەحمەت بووە, چونكە شەڕی سەرانسەری گەورەی سوپەر هێزەكانی ئێستای جیهان  كۆتایی مرۆڤایەتییە, هەر  بۆیەشە سەدەی رابردوو دوو بەزینی هێزی باڵادەستی جیهانی بەخۆوە بینیوە, كە بەریتانیاو  یەكێتی سۆڤیەت بوو لەبەرامبەر وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا , پرۆسەی پێش ئەوە  بەزینی ئەڵمانیا بوو لە رێگای جەنگەوە  بەرامبەر بەریتانیا ,  ئەم  پرۆسەی  گۆڕانكارییە لەسەركردایەتی جیهانی  پێی دەوترێت  تەڵەی سۆسیدیدیس.
پاش تەسلیم  بوونی بەریتانیاو یەكێتی سۆڤیەت لە سەدەی 20 بە ئەمەریكا, مانەوەی ئەمەریكا بۆ ماوەی  19 ساڵ لەسەر عەرشی ئەو  سەركردایەتیە ( لە 1989 دوای روخانی دیواری بەرلین  تا قەیرانە ئابورییەكانی ساڵی 2008) ئێستا  باڵادەستی ئەمەریكا لە روی ئابوری و سیاسییەوە رۆژ لە دوای رۆژ  لە ئاو دەچێت , هەرچەندە هێشتا گەورەترین هێزی سەربازی و ئابووری و زانستی و رۆشنبیری جیهانییە (خاوەند  نیوەی بودجەی سەربازی جیهان, بەرهەم هێنانی 70%ی زانستی جیهانی ,بوونی پەیوەندی بە پاشكۆكردن لە گەڵ  نزیك 110 وڵاتی جیهانی , یەكەم ئابوری جیهانە چین تەنها نزیك 60%ی ئابوری ئەمەریكایە )  وەلێ رۆژ بە دوای رۆژ  دەسەڵاتە سیاسییەكەی لە ئاو دەچێت وەلێ لەسەر خۆ , بە تایبەتیش دوای هاتنە سەركاری ترامپ و كشانەوەی لە رێكەوتنامەی بازاڕی ئازاد تی تی پی  و كشانەوەی لە پەیماننامەی پاریس و پیادە كردنی سیاسەتی  ئەمەریكا یەكەمجار هەمو ئەمانە  وا دەكات تەریك بكەوێتەوە و سەرۆكایەتی جیهان تەسلیم بكات.
ئەدی لە كوردستان ئەم پرۆسەی گۆڕانكاری لە سەركردایەتی چۆن رویداوە لە 7 دەیەی  رابردوودا, پاش دامەزراندنی پارتە سیاسییەكان  بەشێوەی گشتی لە ناوەڕاستی چلەكانەوە, دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كورد  و هاتنی  رێكخستنەكانی حشع(حیزبی شیوعی عێراقی)  لە رێگای قوتابییە كوردەكانەوە  لە زانكۆكانی عێراقەوە  بۆ كوردستان , ئەم دوو هێزە بوونە ركابەری  سەرسەختی  یەكتر بۆ سەركردایەتیكردنی پرۆسەی سیاسی لە كوردستان, ئەم ركابەرییە نزیك 20 ساڵێكی خایاند, وەلێ  بەهۆی باڵادەستی دكتاتۆریەتی حكومەتی ناوەندی و  نزیكایەتی فكری لە یەكتر, ململانێكە نەگەیشتە ئاستی پشت  شكاندنی  یەكتر, بگرە ئەم دوو پارتە  وەك دوو لایەنی  نزیك لە یەكتر  بەردەوام  لە كوردستان كاریان كردووە, هەرچەندە حشع لە روی رێكخراوەیی و چالاكی جەماوەری و شەڕی چینایەتییەوە  زۆر لە پێش پارتییەوە  بووە  تا كۆتایی 1959, ئەم بارودۆخە دەڕواتە پێش تا هاتنەوەی بارزانی بۆ كوردستان و  كۆبونەوەی ئاغاو دەرەبەگەكانی یاخی لە دابەشكردنی زەوی لە دەوری پارتی و كودەتای باڵی راست بەسەر باڵی چەپی  پێشكەوتنخواز ی ناو پارتی بە سەرۆكایەتی حەمزە عەبدوڵا و هاورێكانی , وە هەڵگیرسانی خەباتی چەكداری  لە ئەیلولی ساڵی 1961 و پشتیوانی وڵاتانی كۆنەپەرستی ناوچەكە لە بزوتنەوە چەكدارییەكە , دواتر كودەتای 8ی شوباتی بەعسییەكان و قەڵاچۆكردنی شیوعیەت , هەموو ئەمانە وای كرد دوای ئەم پرۆسەیە   بێ ململانێ سەركردایەتی  پرۆسەی سیاسی باشوری كوردستان بدرێتە پارتی , حشع بە خشكەیی لە سەركردایەتی ژیانی سیاسی خەڵكی كوردستان  كشایەوەو تەسلیم بە ئەمری واقع بوو , كە دواتریش ئەگەر لە عێراق  هێزی هاتبێتەوە بەر , ئەوا لە كوردستان توانای سەركردایەتی نەما, بە بەیانی 11ی ئازاری 1970 , باڵی مەكتەبی سیاسیش تەسلیمی باڵی بارزانی بوون, تا ئازاری 1975 ئەم باڵەی پارتی سەرۆكایەتی ژیانی سیاسی كوردستانی گرتە دەست بێ ركابەر, دەتوانین  بڵێین لە مێژووی باشوری كوردستاندا , هیچ كات بەو رێژەیە  خەڵك لەدەوری تاك لایەنی سیاسی كۆ نەبۆتەوە, ئەم كۆبونەوەیە دوا  كۆبونەوەی یەكگرتوانەی خەڵك بوو لە دەوری تاك لایەنێك .
وەلێ لە دوای هەرەسی ساڵی 1975 ەوە , باڵی مەكتەبی سیاسی دێنەوە گۆڕەپانەكە بەناوی ینك  ەوە كاردە كەنەوە , باڵی بارزانیش بە ناوی قیادەی موەقەتە سەرەتا , دواتر پارتی دیموكراتی كوردستان , لە هەندێك  ناوچەش وەكو دەشتی هەولێرو شارەزور پارتی سۆسیالستیش بووە ركابەری سەرەكی , وەلێ ئەو تەنها 4 ساڵ لەو ركابەرییە ناوچەییانە مایەوە , شەڕی ناوخۆیی و مفاوەزاتی 1983 ی ینك لە گەڵ بەعس و كەمی ئەزمونی سەركردایەتییەكەی  بوون هۆی  لادانیان لە پرۆسەی ململانێ بۆ سەركردایەتی پرۆسەی سیاسی باشوری كوردستان , سۆسیالست  وەك هێزێكی ناوچەیی نەك سەرتاسەری فڕێ درایە دەرەوەی كێشمە كێشەكەو لە هاوكێشە سیاسییەكاندا ژمارە بچوكەكەی بۆ مایەوە , ئیتر تا هەنووكە  41 ساڵ شەڕ لەسەر سەركردایەتیكرنی باشوری كوردستان لە نێوان  هەردو باڵەكەی ئەوسای پارتی بەردەوامە , تا ئێستا بێ ئاكام ماوەتەوە .
53 ساڵ ململانێی ئەم دوو باڵە شكل و شێوەی جۆراو جۆری بەخۆوە  بینیووە , هەندێك جار هانا بردنە  بەر ئایدۆلۆژییە جیهانییەكان  وەك چەكێك بۆ ململانێ , جاری واش شێوازی عەسكەری و شەڕی خوێناوی  بەخۆوە بینیوە , كە هیچكامیان  تا هەنووكە ئاكامی نەبووە, ئەوەشی ململانێكەی ئاڵۆز كردووە, هەر لایەنەی ناوچەی نفوزو قەڵەمڕەوی سیاسی خۆیان هەیە, بۆ پاراستنی  هێزو باڵادەستیان  كۆمەڵگا بەرەو شەڕی شارچێتی و  لەهجە چێتی دەبەن , لە ئێستاشدا  ململانێكە شێوازی جۆری حوكمڕانی و بەڕێوەبەرایەتی  و ململانێ  لەسەر دەست كەوتی بە خۆوە گرتووە, كە لە ناوەڕۆكدا هەر پەیامەكەی 53 ساڵ لەمەوپێشە, رێكەوتنی دەباشان  هەر پەیامی كۆنگرەی ماوەتە لە ناوەڕۆكدا .
پارتی دیموكراتی كوردستان   ئەگەر لە 2003 ەوە تا رادەیەك سەركردایەتیكردنی پرۆسەی سیاسی كوردستانی  كەوتبێتە ژێر دەستەوە ئەوا بە هۆی كۆمەڵ بوونی كێشەكان لە سەر یەكتر و هاتنی هەمویان پێكەوە بۆ ناو ئۆفیسەكەی ( كێشەی یاسایی سەرۆكی هەرێم , كێشەی سەرۆكایەتی پەرلەمان , كێشەی ئابوری و دارایی هەرێمی كوردستان بەشی شێری بەر ئەو دەكەوێت بەهۆی سەركردایەتیكردنی  پرۆسەكەوە , كێشەی ریفراندۆم  و ئەگەرە كراوەكان بەردەمی , بوونی پشتیوانی تەنها نزیك بە 26%ی  هاووڵاتیانی كوردستان لێی, كزی متمانەی لاوان   ... ) هەموو ئەمانە وا دەكات  پارتیش وەك ئەمەریكا بێ شەڕ بەدوای شەریكێكدا بگەڕێت  بۆ سەركردایەتیكردنی پرۆسەی سیاسی كوردستان , تەڵەی سۆسیدیدیس ئەمجارە شكستی سەربازی و سیاسی و ئابوری لایەنێك  نابێت , بگرە رێگایەكی پراگماتیكیتر ئەویش پەیدا كردنی  شەریك   بێت بۆ قۆناغی راگوزەری تا سەرۆكە تازەكان كلیلی بەڕێوەبەرایەتی وەرە گرن دوای سەركەوتنەكانی ئایندە.
دابەزینی ئاستی شتیوانی بەتایبەت لاوان لە هێزە سیاسییەكان و لە دەستدانی متمانە , بەتاڵبونەوەی كاری حیزبایەتی لەناوەڕۆكە سیاسییەكەی , هژمۆنیای ئۆلیگارشییەكان بەسەر پرۆسەی سیاسی و ئابووری كوردستان, بەرز بونەوەی ئاستی نایەكسانی و كەڵەكە بوونی سەرمایەی كوردستان لە دەستی ژمارەیەك ئۆلیگارشی سیاسی بە ئەندازەیەك سەرمایەی ئەوان زۆر زیاترە لە كۆی بەرهەمی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان , نەمانی رەوایەتی بە ململانێی 53 ساڵی جەلالی و مەلایی ......  هەموو ئەمانە وا دەكەن بڵێین  تەڵەی سۆسیدیدیس ئەمجارە شانس بە هێزێكی  نوێ دەدات و خەڵكی كوردستان لەم مەرگەساتەی ئەم دوو لایەنە رزگار دەكات, شانس بەوان ناداتەوە ,بۆ ئەوەی  بە پرۆسەی  سەربازی یان سیاسی یەكیان هەرەس بەوی تریان بێنێت.
((پوسیدیدس: میّونوسی یۆنانی لە 460 پ زاین لە دایك بووە , 395 پ زاین كۆچی دوایی كردووە , پەرتوكی لەسەر جەنگی بیلۆبۆنسیە نووسیوە , جەنگی نێوان ئەسینا و ئەسبپارتە , تیایدا دەستنیشانی ئەوە دەكات  گەشەی ئەسینا , ترسی لای ئەسپارتەكان دروست كرد  وای كرد شەڕ ببێتە حەتمی لە نێوانیان ) .
بۆ یەكەم جار گراهام ئەلیسۆن لە ساڵی 2015  ئەم دەستەواژەیەی بەكار هێنا لە پەرتوكی : رۆیشتن بەرەو جەنگ, ئایا ئەمەریكا و چین دەتوانن خۆیان لە تەڵەی پوسیدیدس بپارێزن .

نوێترین نوسینەکانی عەلی مەحمود محەمەد