له وڵاتی تاوانبارانه‌وه بۆ وڵاتی قوربانیان
وتار/
30/04/2021
456 جار بینراوە
عەلی مەحمود محەمەد
له وڵاتی تاوانبارانه‌وه بۆ وڵاتی قوربانیان
عه‌لی مه‌حمود محه‌مه‌د
هه‌موو سیاسییه‌ك, سه‌ركرده‌یه‌ك, ته‌نانه‌ت سسته‌م و حوكمڕانیه‌ك رۆژی روتكردنه‌وه‌ی دێت, پۆشاكی ته‌لێسم و پیرۆزی له‌به‌ر بكرێته‌وه, چۆنه ئاوا نمایش بكرێت, پێویسته سیاسیه‌كانی كوردیش روت بكرێنه‌وه له به‌رده‌م دادوه‌ری, ئه‌وه‌ی كردویانه له وێنای ئه‌وانه‌وه نمایش بكرێن, پێویسته هه‌موویان وه‌ك خۆیان به روت و قوتی ببینین, تا بزانین ئه‌مانه له دنیای راستیدا چۆنن.
تۆڵه له مێژوو
چۆن 3ی ئابی 2014 بۆ كوردستان, مێژووییكی جیای له رابردووی به دنیا به‌رهه‌م هێنا, له په‌یوه‌ندی نێوان موسڵمانان و ئێزیدییه كورده‌كان و پێكهاته ئاینیه‌كانی دی له‌ناو خۆی كۆمه‌ڵگای كوردستان, ئیتر له‌و مێژووه به‌دواوه داگیركردنی خاك و كوشتن و كۆیله‌كردنی ژنانی ئێزیدی و غه‌یره موسڵمانان بۆ پیاوانی موسڵمانی كورد, پیرۆزیی و ره‌وایی نه‌ما, بۆته شه‌رمه‌و نه‌نگی, لایه‌نگرانیشی ناوێرن به ئاشكرا ئیدعای پیرۆزی بۆ بكه‌ن, ته‌نانه‌ت كه‌وتونه‌ته به‌ر داگای مێژوو, له ئاستی جیهانیش كوشتنی جۆرج فلۆید له 25ی ئایاری 2020 له شاری مینیابۆلیسی ئه‌مریكا, مێژووی پێنج سه‌ده‌ی رابردووی رۆژئاوای هه‌ڵته‌كاند, 25ی ئایار كوده‌تایه‌كی شۆڕشگێڕانه بوو به‌سه‌ر مێژوودا, ئه‌مه سه‌ره‌تایه‌كه بۆ پێداچونه‌وه به رابردوو و هه‌ڵسه‌نگاندنی نوێی پیرۆزی وره‌وایه‌تیه‌كانی رابردوو, ته‌واو رۆژئاوای روت كرده‌وه, هه‌موو ناشرینیه‌كانی خسته به‌رده‌م خه‌ڵك, له 16ی حوزه‌یران له‌گه‌ڵ دوا بڕیار له‌سه‌ر دادگایی ئه‌فسه‌ری پۆلیس دیریك شۆفین, یه‌كجاری سسته‌می دادوه‌ری و وڵاتی خه‌ونی ئازادی روت ده‌كرێته‌وه, دیارده‌ی جۆرج فلۆیده‌كان له كات و شوێنی جیای جیهان به‌رده‌وام ده‌بن, به كۆیانه‌وه مێژوویه‌كی نوێ بۆ مرۆڤایه‌تی ده‌نووسرێته‌وه, مرۆڤانه‌تر و راستتر له‌و مێژووه‌ی كه تا ئێستا ده‌سه‌ڵاتداران نوسیویانه‌ته‌وه, مێژوویه‌ك هیچی له‌به‌ردا نه‌بێت روت و قوت و بێ جوانكاری درۆزنانه‌ی ده‌سه‌ڵاتداران. كوشتنی جۆرج فلۆید, بووه فاكته‌ر بۆ ئه‌وه‌ی گفتوگۆ له‌سه‌ر رابردووی سسته‌می كۆیله‌داری و داگیركاری بكرێته‌وه, له لوتكه‌ی ئه‌مانه‌شدا رۆڵی كه‌سه مێژوویه‌كان له‌و تاوانانه دیاریكرا, كه لای رۆژئاواییه‌كان هێمای سه‌روری بوون, هه‌موویانی خسته ژێر پرسیاره‌وه‌و روتیانی كرده‌وه, هه‌موو ئه‌و مۆنمێنت و په‌یكه‌رانه‌ی په‌یوه‌ندییان به ره‌گه‌ز په‌رستی و كۆیله‌دارییه‌وه هه‌بوو, له ناكاودا هه‌مووخۆیان له‌ناو زبڵدانه‌كان بینییه‌وه, ته‌نها له به‌ریتانیا 60 په‌یكه‌ر دیاریكرا بۆ شكاندن, له به‌رامبه‌ردا رستگه‌را نه‌ته‌وه‌ییه‌كان وه‌ك نایجل فاراج دژ به‌م كاره وه‌ستایه‌وه و رایگه‌یاند ئه‌وانه ئینتمایان بۆ به‌ریتانیا نییه, له ئه‌مه‌ریكاش به به‌هانه‌ی ئینتیماوه دژ به بزووتنه‌وه‌كه وه‌ستایه‌وه.
ئه‌فلاتون و ئه‌رستۆ دوو ناوه گه‌وره‌كه‌ی فه‌لسه‌فه‌و رۆشنبیری كۆیله‌داریان پیرۆز كردووه, بۆیه ده‌كه‌ونه به‌ر تیغی مێژووه نوێكه‌و رزگاریان نابێت, گاندی سه‌ر به چینی براهما بووه‌و باوه‌ڕی به سسته‌می كاستاتی هیندۆسی هه‌بوو, چه‌نده ئاشتی خواز بێت, چه‌نده روت و قوت و لاوازو چاوی كز بێت, چه‌نده گۆچانه‌كه‌ی باریك بێت.چڵه زه‌یتوونه‌كان ده‌ستی چه‌نده سه‌وزو زۆر بن, خۆشه‌ویستی و به‌رگی پیرۆزی براهمایی دادی نادات و ده‌بێت بچێته به‌ر دادگاییكردنی سسته‌می زاڵمانه‌ی كاستاتی هیندۆسی, په‌یكه‌ره‌كه‌ی له حه‌ره‌می زانكۆی غانا لادرا, به‌هۆی ئه‌وه‌ی ناوبراو به ئه‌فریقیه‌كانی وتووه دواكه‌وتوون. له بالتیمۆری هه‌رێمی ماریلاندی ئه‌مه‌ریكا خۆپیشانده‌ران په‌یكه‌ری كریستۆفه‌ر كۆڵۆمبسیان شكاند و فڕێیان دایه ئۆقیانووسی ئه‌ته‌ڵه‌سییه‌وه, كۆڵۆمبسێك رۆژئاوای كرده كه‌ڵه‌گای جیهان, سه‌رچاوه‌ی نیعمه‌ت و خشڵ و زێڕو خاكی پان و به‌رین و به‌به‌ره‌كه‌تی تازه دۆزراو بوو بۆیان, كه‌چی ئه‌مڕۆ په‌یكه‌ره‌كان وه‌ك شێره به‌فرینه له‌به‌رده‌م نه‌وه‌ی كۆیله‌كان ده‌توێته‌وه‌و بێڕیزی پێ ده‌كرێت, ته‌نانه‌ت ئاڵای ئه‌مه‌ریكاش سوتێنرا له سه‌رده‌می هێزی یه‌كه‌می ئه‌مه‌ریكا دا. وێڵسن سه‌رۆكی 28ه‌مینی ئه‌مه‌ریكا, له كاتی خۆی زۆرترین رێزو خۆشه‌ویستی هه‌بوو, كه‌چی له رێكه‌وتی 27-6-2020دا زانكۆی برینستۆن له ولایه‌تی نیوجیرسی ئه‌مه‌ریكا ناوی له‌سه‌ر به‌شی په‌یوه‌ندییه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان هه‌ڵگیرا, به‌هۆی سیاسه‌تی ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی به‌رامبه‌ر به ره‌ش پێسته‌كان. تاوانی راستیزم چه‌رچڵیشی گرته‌وه, نه سه‌ركه‌وتنه‌كانی جه‌نگی جیهانی دووه‌م و نه نۆبڵی ئه‌ده‌به‌كه‌ی فریای نه‌كه‌وت, چونكه پشتیوانی داگیركاری هیندستانی كردووه. له شاری ئه‌نتۆرپنی به‌لجیكاش په‌یكه‌ری لیبۆلدی دووه‌م لادرا, كه له ساڵانی 1865 بۆ 1909 حوكمی وڵاتی كرد, چونكه له نێوان ساڵانی 1885 بۆ 1909 زیاتر له 10 بۆ 15 ملیۆن كۆنگۆیی له ماوه‌ی ده‌سه‌ڵاتیدا كوژران, په‌یكه‌ره‌كه‌ی به په‌یكه‌ری یاریزانێكی تۆپی پێی ناوداری شاره‌كه به‌ناوی تۆبی ئه‌لدرۆیلد گۆڕایه‌وه. كۆڵۆمبییه‌كان له رێكه‌وتی 28-4-2021 په‌یكه‌ری سیباستیان دی بیلالكازار له شاری سانتیاغو دی كالی , سێیه‌م گه‌وره شاری وڵات روخاند, كه بنیات نه‌ری شاره‌كه بوو له ساڵی 1536ی زاینی, وه‌ك هێمایه‌ك بۆ داگیركاری ئبیسپانه‌كان سه‌یر ده‌كرا. به‌م شێوه‌یه له زۆر وڵات وه‌ك رمانی پولی دۆمینه, په‌یكه‌رو ناوی لایه‌نگرانی سسته‌می كۆیلایه‌تی و راسسته‌كان داڕمان, هێشتا ناوێكی زۆری دی ماوه, به چاوی سوكه‌وه سه‌یری ره‌ش پێسته‌كانیان له قالبی ئاینیدا كردووه, بچنه ئه‌و فه‌رهه‌نگه نه‌فره‌تییه‌وه. هاوكات هه‌موو هێماكانی حكومه‌تی كۆنفدرالی باشوری ئه‌مه‌ریكا لادران, چونكه دژ به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سسته‌می كۆیله‌دری بوون له ساڵی 1861 دا, ئاڵای كۆنفدراڵی له ولایه‌ته‌كانی باشور هه‌موو داگرتران. ئه‌مانه به پراتیك نووسینه‌وه‌یه‌كی نوێی مرۆڤانه‌ی مێژوو بوو, نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی ترامپ وتی" وێران كردنی مێژوو". سه‌رۆكی فه‌ڕه‌نساش ده‌ستخۆشی له تانه‌ر ئه‌كچام مێژووناسی تورك كرد كه له په‌رتوكێكدا به به‌ڵگه‌وه سه‌لماندویه‌تی ده‌وڵه‌تی عوسمانی فه‌رمانی دابوو به جینۆسایدی ئه‌رمه‌نه‌كان, ناوبراو له په‌رتوكه‌كه‌یدا فه‌رمان و بڕیاره‌كانی خه‌لافه‌تی عوسمانی بۆ ئه‌نجامدانی كۆمه‌ڵكوژی بڵاو كرده‌وه, وه‌ك سه‌لماندنی ئه‌نجامدانی كۆمه‌ڵكوژی به نه‌خشه له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه. ئه‌م شێوه نووسینه‌وه مرۆڤانه‌یه‌ی مێژوو ده‌بێته رێبازو قوتابخانه‌ی داهاتوو, نه‌ك ته‌نها مێژووه ده‌ستكرده‌كانی چینه باڵاده‌سته‌كان, به‌ڵكه ته‌واوی ئه‌فسانه پیرۆزه‌كانیش راده‌ماڵێت. ئێمه‌ش رۆژێك ده‌بینه به‌شێك له‌و قوتابخانه مرۆییه‌ی مێژوو, بۆیه چه‌نده زوو پێی بگه‌ین, زووتر مێژوو رزگار ده‌كه‌ین له درۆ, تا مێژوو له درۆ رزگار نه‌كه‌ین ناتوانین بۆ پێشه‌وه بڕۆین, به مێژووی درۆوه كه سیاسییه‌كان نووسیویانه, داهاتوومان نابێت, ئه‌م رزگارییه ته‌نها به روتكردنه‌وه‌ی سیاسییه‌كان ده‌بێت له به‌رده‌م ئاوێنه‌ی دادوه‌ری, بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك هه‌ن نیشان بدرێن, نه‌ك وه‌ك ئه‌وه‌ی خۆیان نمایش ده‌كه‌ن. ده‌سته‌برژێری سیاسی كورد له مێژوو ده‌ترسن, ده‌یانه‌وێت به سه‌ركوتكردن به‌ره‌و روی ده‌رخستنی راستییه‌كانی ببنه‌وه, به یاداوه‌ری نا راست خۆیان له هه‌ڵه‌و تاوان و پێشێلكارییه زه‌قه‌كانی رابردوو پاك بكه‌نه‌وه.
له‌م روانگه‌یه‌وه وه‌ك به‌شێك له خێزانی مرۆڤایه‌تی, ده‌توانین مێژوویه‌كی نوێ بۆ كوردستان بنووسینه‌وه, له‌سه‌ر پایه‌ی راستییه‌كانی رابردوو و مێژوو, له سه‌ره‌تاوه به دیدێكی مرۆیانه بڕوانینه كارو كرده‌وه‌ی بزوێنه‌رانی ئه‌و مێژووه, كه خۆی له ئه‌كته‌ره چالاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا كه به سه‌ركرده سیاسییه‌كان ناو نراون ده‌بینێته‌وه, چۆن ولسن و كۆڵۆمبس و گاندی و چه‌رچڵ و فرانكۆو .... چۆن جارێكی دیكه له دیدێكی مرۆڤانه‌تر له رابردوو خوێنرانه‌وه, بزانین ئه‌م ئه‌كته‌رانه‌ی كوردیش په‌پوله بوونه یان تاوانكار؟, لێره‌وه دور له رق و قینه‌و سۆز بۆی بچین, به حه‌قیقه‌تی خۆیانه‌وه ته‌سلیم مێژوویان بكه‌ین, كاره‌كانیان بخه‌ینه به‌رده‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی وردو پشكنینی یاسایی و روتیان بكه‌ینه‌وه له‌به‌رده‌م ئاوێنه‌ی رابردوو, تا ئه‌م راستیه ده‌رنه‌خه‌ین, ئه‌وا مێژوو زوڵم له قوربانیانیان ده‌كات, یاداشته درۆیینه‌كانی ئه‌وان ده‌بنه راستی مێژوویی, پێویسته ناچار بكرێن به‌رپرسیارێتی به‌رامبه‌ر به رابردوو قه‌بوڵ بكه‌ن.
تاوان یه‌ك پێوه‌ری هه‌یه ئه‌ویش دادوه‌رییه, به‌و پێوه‌ره حه‌قیقه‌تی یاساییه‌كه‌ی دیاریده‌كرێت و ده‌پێورێت له ئاستی جیهانی, ئه‌گه‌ر سزاكانیش جیاواز بن, جیاوازی ناكات له ناسنامه‌ی بكه‌ر له هه‌موو روه‌كانه‌وه, گرنگ كه‌سی تۆمه‌تبار پاش ساغبونه‌وه‌ی تۆمه‌ته‌كان له سزا رزگاری نه‌بێت, لێره‌دا دوو نموونه دێنمه‌وه, له‌سه‌ر نه‌بوونی جیاوازی له نێوان پێگه‌ی تۆمه‌تبار ده‌سه‌ڵاتدار بێت یان ئۆپۆزسیۆن, ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ده‌سه‌ڵات نه‌فره‌ت لێكراویش بێت بۆ وڵاتانی باڵاده‌ستی جیهانی " هاشم تاجی سه‌رۆك پێشوی كۆسۆفۆ و سه‌رۆكی سوپای رزگاری كۆسۆفۆو سێ له هاوڕێكانی, رابه‌رایه‌تی خه‌باتی چه‌كداری گه‌لی كۆسۆفۆی كرد, بۆ گه‌یشتن به‌وه‌ی پێی گه‌یشتن, تۆمه‌تی تاوانی جه‌نگ و تاوانی دژی مرۆڤایه‌تی به‌ره‌و رویان كرایه‌وه, كه خۆی له 100 تاوان ده‌بینێته‌وه, له نێوان ساڵانی 1998 و 1999 ئه‌نجامی داون, له كوشتن, بێسه‌روشوێنكردن, چه‌وساندنه‌وه‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان, له 6ی نۆڤه‌مبه‌ری 2020ه‌وه له زیندانی دادگای تایبه‌ت به كۆسۆفۆیه له وڵاتی هۆڵه‌ندا, چاوه‌ڕوانی دادگاییكردنه, نموونه‌ی دووه‌م له ڕۆژی دووشه‌ممه 18-5-2009 به‌حر ئیدریس ئه‌بوقرده, سه‌رۆكی به‌ره‌ی به‌رگری یه‌كگرتووی دارفۆر ئاماده‌ی به‌رده‌م دادگا بوو له شاری لاهای هۆڵه‌ندا, ناوبراو له‌گه‌ڵ دوو سه‌ركرده‌ی دارفۆری دیكه كه له لایه‌ن دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه" ئای سی سی" تۆمه‌تبار كران به ئه‌نجامدانی تاوانی جه‌نگ به په‌لاماردانی هێزه‌كانی ئاشتی پارێزی سه‌ر به یه‌كێتی ئافریكا له دارفۆر له ساڵی 2007, كه له‌و په‌لاماره‌دا 12 كه‌س له هێزه‌كانی ئاشتی پارێز گیانیان به‌ختكردووه, له تشرینی دووه‌می ساڵی 2008, داواكاری گشتی لوریس مۆرینۆ ئۆكامبۆ بڕیاری ده‌ستگیر كردنی سیان له سه‌ركرده سه‌ربازیه‌كانی دارفۆری ده‌ركرد به تاوانی هێرشی ناوبراو, هێرشی بۆ سه‌ر هێزه‌كانی ئاشتی پارێزیان به تاوانی گه‌وره ناوزه‌د كرد, دواتر له پرۆسه‌ی دادگاییكردنه‌كه قرده بێ تاوان ده‌رچوو, ئازایانه چووه به‌رده‌م دادگا", مه‌به‌ست له‌م دوو نموونه‌یه جیاوازی نه‌كرده له نێوان به‌رهه‌ڵستكاری و حكومه‌ت له سزای تاوان, له هه‌ردوو وڵاته‌كه سه‌رۆك كۆماره‌كانیان له لایه‌ن كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تیه‌وه تۆمه‌تبار كرابون" میلۆسۆفیج و عومه‌ر به‌شیر", كه‌چی ئۆپۆزسیۆن و ده‌سه‌ڵات وه‌ك یه‌ك مامه‌ڵیان له‌گه‌ڵدا كراوه به‌رامبه‌ر به گومانی تاوانه‌كان و دادپه‌روه‌ری, كه جه‌نگ ده‌ستی پێكرد, نه‌ك دادپه‌روه‌ری كۆتایی نایات, به‌ڵكه دادوه‌ری چاوه‌كانی تیژتر ده‌بن, جه‌نگیش یاسای خۆی هه‌یه, ده‌بێت به پێی یاساو پێوه‌ره‌كانی خۆی هه‌ڵسوكه‌وت بكرێت نه‌ك یاسای جه‌نگه‌ڵ.
پایه‌ی دادپه‌روه‌ری جیهانی
پایه‌ی دادپه‌روه‌ری جیهانی له‌سه‌ر سێ كۆڵه‌كه راوه‌ستاوه, ئه‌وانیش بریتین له" دادپه‌روه‌ری, راستی, قه‌ره‌بووكردنه‌وه", دادپه‌روه‌ری له لێكۆڵینه‌وه له هه‌موو تاوانه‌كان بێجیاوازی و لێپرسینه‌وه له هه‌موو گومانلێكراوانی تاوانه‌كان له دادگایه‌كی دادپه‌روه‌ردا بێ چاوپۆشی له كه‌س, كه مافه‌كانی هه‌ردوولا پارێزراو بن بێ لاسه‌نگی, به مه‌رجێك له كۆتایی پرۆسه‌كه تاوانبار له سزا رزگاری نه‌بێت. هه‌رچی راستیه‌كانه, پێویسته قوربانیه‌كان و كه‌سوكاره‌كانیان و كۆمه‌ڵگه‌ش هه‌موو راستیه‌كان سه‌باره‌ت به تاوانه‌كان كه به‌رامبه‌ریان كراوه بزانن, هاوكات ده‌سه‌ڵات پێویسته هه‌موو راستیه‌كان و گوته‌ی هه‌موو لایه‌نه‌كانی تاوانه‌كان به فه‌رمی له كه‌ناڵه‌كانی بڵاو بكاته‌وه وه‌ك راستی دانیان پێدا بنێت, دان نه‌نان به راستیه‌كان وه‌ك مۆته‌كه وایه متمانه ناهێڵێت و حه‌قیقه‌ته‌كان داده‌پۆشێت, كۆمه‌ڵگا ده‌خاته بواری نا جێگیرییه‌وه. له كۆتادا قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی قوربانیان و خێزانه‌كانیان له روی مادی و مه‌عنه‌وه‌یه‌وه بۆ سه‌رله‌نوێ بنیات نانه‌وه‌ی ژیانیان و له بیر بردنه‌وه‌ی تاوانه‌كان به‌شێكی گرنگی پرۆسه‌كه‌یه, بێ قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی مادی و مه‌عنه‌وی دادپه‌روه‌ری لاسه‌نگ ده‌بێت.
دادپه‌روه‌ری یه‌ك پاكێجه له جیهان, تاوانه گه‌وره‌كان یه‌ك پێناسیان هه‌یه, له شوێنێكه‌وه بۆ شوێنێكی دی ناگۆڕێت, یه‌ك پێوه‌ری ستانداردی جیهانیان هه‌یه, كه پایه‌كه‌ی له‌سه‌ر بنه‌ماكانی دادگای تاوانی نێو ده‌وڵه‌تی و جاڕنامه‌ی گه‌ردونی مافی مرۆڤ و رێكه‌وتنامه‌ی جنێف و مافی مرۆیی جیهانی راوه‌ستاوه, ئیبراز كردنی كۆمه‌ڵكوژیه‌ك و فه‌رامۆش كردنی دانه‌یه‌كی تر، به پێی هێزو فاكتی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و لایه‌ن و ده‌وڵه‌ته‌ی له پشتی وه‌ستاوه, پێچه‌وانه‌ی دادپه‌روه‌رییه, هاوكات كارێكی نا ئه‌خلاقیشه, نموونه كورد و ئیگۆر له‌مڕۆی جیهان.
كولانه‌وه‌ی برین
باسكردنی تاوانه زه‌قه‌كانی رابردووی كوردستان, به‌شێك نییه له كولاندنه‌وه‌ی برین وه‌ك لایه‌نگرانی تاوانكاران ئاماژه‌ی پێده‌ده‌ن, برینه‌كه‌ی ئه‌وان له پێناو ده‌رباز بوونه له سزا, باس نه‌كردن و رێگا گرتن له باسكردنی تاك به تاكی تاوانه‌كان و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی دادپه‌روه‌ری, بۆ خۆی به‌شێكه له تاوان و برینه راسته‌قینه‌كه‌یه, نه‌بوونی دادپه‌روه‌ری برینێكی قوڵه له جه‌سته‌ی ده‌سه‌ڵات, مرۆڤه‌كان له كه‌رامه‌تدا یه‌كسانن باوه‌ڕو پێگه‌ی چینایه‌تی و پله‌و پۆستیان هه‌رچیه‌ك بێت, بۆیه پێویسته بێجیاوازی له هه‌موو تاوانه‌كان رابردوو بكۆڵرێته‌وه, كه‌رامه‌ت بۆ قوربانیان بگه‌ڕێنرێته‌وه, دادپه‌روه‌ری دژ به ئاشته‌وایی نییه, به‌ڵكه ئه‌وه ئاشته‌واوی كۆمه‌ڵایه‌تییه بێ دادپه‌روه‌ر نایاته دی, نرخی مرۆڤه‌كان و سزای تاوانه‌كان له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئینتمای سیاسی و ناوچه‌یی و حیزبی و عه‌شیره‌تی دیاری ناكرێن, به‌ڵكه هه‌موو له‌هه‌مبه‌ر یاساو دادوه‌ریدا ده‌بێت یه‌كسان بن, هیچ كه‌سێك له‌وانه‌ی له تاوانه‌كاندا ده‌ستیان هه‌بووه له لێكۆڵینه‌وه‌كان به‌ده‌ر ناكرێن, به‌هۆی پێگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری و پۆستی سیاسی و حیزبیه‌وه, رابردوو له‌سه‌ر شانۆی هه‌نووكه‌یه, تاوانه‌كان ناسڕێنه‌وه به‌هۆی پۆست و پارێزبه‌ندی سیاسیه‌وه, ده‌بێت دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان بگه‌ڕێته‌وه, هه‌ر كه‌سێك و هه‌ڵگری هه‌ر ئاین و بیروباوه‌ڕێكی سیاسی بێت قوربانی, حه‌رامیش نییه و بگره ئه‌ركی چالاكوانانی مافی مرۆڤه بێجیاوازی له نێوان بكه‌ره‌كان و پێگه‌ی سیاسی و جه‌ماوه‌ری ئێستایان دۆسیه‌كان بجوڵێنن, لێ به‌ش به‌ش كردنی تاوان كارێكی نا ئه‌خلاقییه, نابێت هیچ لاپه‌ڕه‌یه‌كی تاوانی رابردوو له تاریكیدا بمێنێته‌وه, له كاتێكدا مێژووی 6 ده‌یه‌ی رابردوومان تژییه له تاوانی زه‌قی سیاسیه‌كان تا ئاستی تاوانی جه‌نگ و تاوانی دژ به مرۆڤایه‌تی و تاوانی جینۆسایدیش له هه‌ندێك كاتدا, زیاتر له‌وه‌ی هاشم تاجی ئه‌نجامی دابوو, كاره‌ساتی گه‌وره شاردنه‌وه‌ی برینه به‌ناوی نه‌كولانه‌وه, وه درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی برینه‌كانه تا ئاستی شێر په‌نجه و مه‌رگ, تا ئاشتی له گه‌ڵ رابردو رانه‌گه‌یه‌نرێت, دوا رۆژ بنیات نانرێت, نابێت دادوه‌ری له ژێر ده‌سه‌ڵاتی سه‌ركه‌وتوواندا بێت, سیاسه‌ت رۆڵ ببینێت له یه‌كلاكردنه‌وه‌ی دادوه‌ری به قازانجی براوه‌كان, جیاكاری بكرێت له نێوان كه‌یسه‌كان, دادوه‌ری به یه‌ك دوورایی له هه‌مووانه‌وه بێت, وه‌ك یاسای نێو ده‌وڵه‌تی دیاریكردووه , تاوانه زه‌قه‌كان كات و شوێن نابێته رێگر له‌به‌رده‌م داواكردنی سزادانی بڕیارده‌ران, بكه‌ران و هانده‌رانی, به‌شدارانی.
ده‌سه‌ڵاتی كوردستان, نایه‌وێت ده‌رگای هیچ لێپرسینه‌وه‌یه‌ك له رابردوو بكرێته‌وه, به‌ناوی ئاشته‌واییه‌وه, ئه‌مه‌ش پێشێلی مافی قوربانیانه, پێویسته گوێ بۆ قوربانییه‌كان رابگرترێت, رۆشنبیری لێپرسینه‌وه پشتیوانی لێبكرێت, راستییه‌كانیان بۆ ئاشكرا بكرێت, قه‌ره‌بووی قوربانیان بكرێته‌وه, تاوانباران له سزا رزگاریان نه‌بێت. دیاره سسته‌می دادوه‌ری به‌هێز نه‌بێت , تاوانكار له سزا ده‌ربازی ده‌بێت, تاوانه‌كان چه‌نده كۆن بن, گرنگه وه‌بیر بهێنرێنه‌وه , كۆمه‌ڵگا ل گه‌ڵ رابردوو ئاشت بكرێنه‌وه, ماف بۆ زۆرلێكراوان بگه‌ڕێنرێته‌وه, چونكه ئه‌گه‌ر تاوانكار له سزا رزگاری ببێت, ئه‌وا له داهاتوودا به‌رده‌وام ده‌ستی بۆ تاوانی دیكه ده‌خورێت. مانه‌وه‌ی برین و چاره‌سه‌رنه‌كردنی نه‌خۆشی, یانی به‌رداوامیدان به كولانه‌وه‌و په‌روه‌رده كردنی میكرۆبی زیان به‌خش له جه‌سته‌ی گه‌لدا, كه‌سی تاوانكار هه‌ڵگری میكرۆب و ڤایرۆسی كوشنده‌ی تاوانه, چونكه تا برین بوونی هه‌بێت له جه‌سته‌دا كولانه‌وه‌ش به‌رده‌وام ده‌بێت, گوزارشته له نه‌خۆشی جه‌سته, جه‌سته بۆ خۆی برینی كوشنده‌ی تێدا نه‌بێت, كولانه‌وه بوونی نابێت, كولانه‌وه‌و برین جوته‌ن, بێ یه‌كتری هه‌ڵناكه‌ن, باشترین رێگا چاره‌سه‌ركردنی برینه له رێگای دادپه‌روه‌رییه‌وه, بوونی برین ده‌ریده‌خات مرۆڤه‌كه ته‌ندروست نییه‌و توانای گه‌شه‌ی نییه‌و به‌ره‌و مه‌رگ ده‌ڕوات, وه چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ش لای خه‌ڵكی نییه, به‌ڵكه لای دادپه‌روه‌رییه, چه‌پڵه تاوان ناسڕێته‌وه, ته‌نها دادوه‌رییه ده‌یسڕێته‌وه, دورینه‌وه‌ی ده‌مه‌كان و هه‌ڕه‌شه‌ی باس نه‌كردنی نه‌خۆشیه‌كه چاره‌سه‌ر نییه, به‌ڵكه‌چاره‌سه‌ر لای سزادانی ئه‌و كه‌سه‌یه تاوانی ئه‌نجامداوه‌و نه‌خۆشی تاوان له جه‌سته‌یایه‌تی و هه‌ڵگری ڤایرۆسی تاوانه, نابێت بوونی چه‌ند تاوانكارێك ببێته هۆی نه‌خۆشی گه‌لێك, باشترین چاره‌سه‌ر بڕینه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كه‌یه‌و له بنه‌ڕه‌ته‌وه ده‌رهێنانێتی, كه خۆی له دادگایی یاخود له نه‌رمترین شێوه‌یدا لێبورده‌یدا ده‌بینێته‌وه. لێبورده‌ییش له نه‌رمترین شێوازیدا بێبه‌ری نییه له‌وه‌ی تاوانكار وه‌ك خۆی كه تاوانكاره نیشان بدرێت له كۆمه‌ڵگادا و دان به راستیه‌كاندا بنێت و داوای لێبوردن بكات, لێبورده‌یی له نه‌رمترین شێوازیدا هه‌موو ئه‌م پرۆسانه‌ی له گه‌ڵدایه, دان نان به تاوان و داوای لێبوردنكردن و بڵاوكردنه‌وه‌ی هه‌مووو راستیه‌كان. ئه‌گه‌ر قوربانی ژیانی لێ سه‌ندرابێته‌وه, ئه‌گه‌ر كه‌سوكاره‌كه‌ی دادوه‌رییان بۆ نه‌گه‌ڕابێته‌وه, تاوانكار له پێگه‌ی تاوانبارییه‌وه دانی به‌راستیه‌كاندا نه‌نابێت و داوای لێبوردنی نه‌كردبێت, ئه‌وه تاوانكار به‌رده‌وام له‌به‌رده‌م چه‌قۆی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی دادپه‌روه‌ری و سزا داندا ده‌بێت, كه ئه‌مه‌ش كه‌مترین هه‌نگاوه بنرێت, به مردنیش ئه‌م تارماییه له كۆڵی نابێته‌وه, چونكه دادپه‌روه‌ری هه‌ر ده‌گات به راستیه‌كان و له مێژوودا وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌یه تۆمار ده‌كرێت, وێڕای ئازاری ویژدان و ده‌رونی, تاوانكار خۆی ده‌زانێت چه‌پڵه‌ی لایه‌نگرانی نه‌زان چه‌نده زۆر بێت, پیاهه‌ڵدانی گه‌مژه‌كان تژی بێت و كۆمه‌ڵگای داگرتبێت, هێزی زه‌بلاحی هه‌بێت, هژمۆنیای له قوڵایی ئاسماندا بێت, نووسینه‌وه‌ی یاداوه‌ری درۆینه تاوان ناسڕیته‌وه, بچوكه له ئاست قوربانیه‌كی بێده‌سه‌ڵاتدا, به‌رده‌وام تارمایی تاوانه‌كه راوی ده‌نێن, حه‌قیقه‌ت به دوای وه‌ڵام نه‌دراوه‌كاندا ده‌گه‌ڕێت, ته‌نها به پیاده‌كردنی دادپه‌روه‌ری و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ماف بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی و وه‌رگرتنی سزاو و قه‌ربوكردنه‌وه‌ی قوربانیان وكه‌سوكاره‌كانیان و دان نان به هه‌قیقه‌ت چ وه‌ك چۆنیه‌تی تاوانه‌كه وه چ وه‌ك حه‌قیقه‌ته یاساییه‌كه و داوای لێبوردن كردن له قوربانیان و زیانلێكه‌تووان ئازاره‌كه سوك ده‌بێت نه‌ك كۆتایی پێ بێت, كۆتایی هاتن نییه له روی تۆماری مێژوو له سیڤی كه‌سی تاوانباردا, تاوان هه‌قی به‌سه‌ر ئه‌وه‌وه نییه كێ ئه‌نجامی داوه, پێگه‌ی چییه له ئێستادا و چی ده‌كات له داهاتوودا, به‌ڵكه هه‌قی به‌سه‌ر كرده‌وه‌كانی رابردوه‌وه هه‌یه, تاوان كاری رابردوون, وه‌لێ سزاكه‌یان كاری ئاینده‌یه, كه‌سێك ببێته بكه‌ری تاوان ئه‌وا تاوانباره ئیتر هه‌ر كێیه‌ك بێت, له‌گه‌ڵ كرداره‌كه‌دا نازناوه‌كه هه‌ڵده‌گریت, نكۆڵیكردن له تاوان و پیرۆز كردنی تاوانبار بۆخۆی به‌شێكه له تاوان.
دان نان به راستیه‌كان و رزگار نه‌بوون له سزا
سیاسیه‌كانی كوردستان ویستیان له گه‌ڵ دان نان به راستییه‌كاندا نییه, نایانه‌وێت روت بنه‌وه, دان نانی ئه‌وان به راستیه‌كانی رابردوودا ئه‌سته‌مه, نه‌خوازه‌لا داوالێبوردن كردن و ئاماده‌یی به‌رده‌م دادگا, داوای لێبوردنكردن به‌رپرسیارێتی ئه‌خلاقییه, ئه‌وان فێری نه‌بوونه, مرۆڤ كه داوای لێبوردن ده‌كات خۆی به به‌رپرس ده‌زانێت بۆ كارێكی ناڕه‌وا كه له رابردوو ئه‌نجامی داوه, دان نانه به‌و زیانانه‌ی كه داوێتی, وه ده‌ربڕی ئه‌وه‌یه له داهاتوو دوباره‌یان ناكاته‌وه, كه نه‌یكرد یانی هه‌مووكات ئاماده‌یه بۆ دوباره كردنه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌لی بۆ رێك بكه‌وێت. بۆ ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ رابردوودا ئاشت بنه‌وه هه‌موو ئه‌وانه پێویستن, نابێت به‌سه‌ر هیچیا باز بدرێت, به هیچ جۆرێك نابێت لێبوردن بۆ تاوانی تاوانه گه‌وره‌كان ده‌ربچێت, ده‌ریشبچێت یاسایی نییه‌و ناكۆكه له گه‌ڵ پرنسیبه جیهانیه‌كان, ده‌بێت دان به یاسایی تاوانه‌كاندا بنرێت به پێی یاسای نێو ده‌وڵه‌تی. گه‌ریلاكانی فارك له كۆڵۆمبیا دانیان به راستیه‌كاندا ناو داوای لێبوردنیان له قوربانیه‌كانیان كرد, ئه‌وانیش له چیاو له‌ناو جه‌نگه‌ڵه‌كاندا بوون, راستیه‌كانیان ده‌رخست و ئاماده‌ی قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌شن.
هه‌نگاوی یه‌كه‌می چه‌سپاندنی حوكمی یاسا له‌هه‌ر وڵاتێكدا سه‌ره‌تا به دادگاییكردنی ئه‌مانه ده‌ست پێ ده‌كات, نه‌ك له ده‌ره‌وه‌ی دادوه‌ری بن و هاوكات ئاڵای یاساخوازیش به‌رز بكه‌نه‌وه, دادوه‌ری ئاورته‌یی تێدا نییه, كه‌س له ده‌ره‌وه‌ی بازنه‌كه‌ی نییه, پارێزبه‌ندی نادات به‌كه‌س, خۆ هیتله‌ر له وڵاتی فه‌یله‌سوفاندا جه‌ماوه‌ریترین كه‌س بوو, بینۆتشه‌و سه‌دام حوسێن و فرانكۆ خه‌ڵك سه‌ره‌تا ده‌یان ویستن, وڵاته‌كانیان پێش خست, به‌هانه‌یان بۆ تاوانه‌كانیان هه‌بوو " فرۆید ده‌لێت "ئه‌گه‌ر بێت و زۆر له تاوانبار بكۆڵینه‌وه ده‌بینه لایه‌نگری، چونكه سته‌مكار بیانویه‌كی به ده‌سته‌وه‌یه بۆ تاوانكردن".نوسینه‌وی بیره‌وه‌ری و كورد و نامۆبوون به مێژوو-دانا مه‌نمی ". غۆنتر غراس نۆبڵی وه‌رگرت, وه‌لێ لایه‌نگری له نازی له قۆناغی لاویدا له بیر نه‌كرا. كه‌س ناتوانێت له‌ژێر په‌رده‌ی حیزب و حكومه‌ت و شه‌ڕدا تاوانه‌كان خۆی بشارێته‌وه, به پێی پرنسیب و یاساكانی دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی و دادگا جیهانیه‌كان كه‌س تاوانباره نه‌ك حیزب و حكومه‌ته‌كان, به‌رپرسیارێتی تاوان له ئه‌ستۆی تاكه, بۆیه كه‌س ناتوانێت له ژێر ئه‌و په‌ردانه خۆی بشارێته‌وه, له دارفۆر عومه‌ر به‌شیر له پاڵ ئه‌حمه‌د هارون وه‌زیری ناوخۆو عه‌لی محه‌مه‌د عه‌لی فه‌رمانده‌ی جانجوید تاوانبارن نه‌ك سودان و پارتی كۆنگره‌ی گه‌ل, نموونه له‌م بواره‌دا زۆرن, هه‌موو كه‌یسه‌كانی دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی به‌م پێوه‌ره‌ن, بۆیه ئه‌وانه‌ی له رابردوو له كوردستان تاوانیان ئه‌نجامداوه كه‌سه‌كانن نه‌ك پارته‌كان"بڕیار ده‌ران, بانگه‌شه‌كه‌ران و هانده‌ران"راگه‌یاندن كاران", جێبه‌جێكاران, به‌شداران", دیاریكردنی ئه‌مانه‌ش له رێگای تۆمه‌ت به‌خشینه‌وه نابێت, به‌ڵكه له رێگای لێكۆڵینه‌وه‌و دادگاییكردنه‌وه ده‌بێت, رێگریكردنیش له دادگاییكردن ئه‌وه‌ش بۆخۆی تاوانه, دادگاییكردن وه‌ك كوشتنی به‌زه‌یی وایه, ئازاری نه‌خۆش كه‌مده‌كاته‌وه, كه‌سی تاوانبار هه‌میشه ئازاری ده‌روونی هه‌یه, پێویسته له رێگای دادگاو سزاوه رزگار بكرێت له‌و ئازاره ده‌رونییه, تا ئه‌مانه سزا نه‌درێن له دادگادا و قه‌ربوی بنه‌ماڵه‌ی قوربانیان نه‌كرێته‌وه, روفاتی قوربانیان نه‌درێته‌وه به بنه‌ماڵه‌كانیان, مۆنمێنتی یاداوه‌ریان بۆ دروست نه‌كرێت, دادپه‌روه‌ری ناگه‌ڕێته‌وه‌و برینه‌كانیش بێ چاره‌سه‌ر هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌و به‌رده‌وام ده‌بن له كولاندنه‌وه‌و ئازاره‌كان له گه‌ڵ ته‌مه‌ندا دێن, روحی تاوانه‌كان هه‌میشه وه‌ك مۆته به‌سه‌ریانه‌وه‌یه وه‌ك تارمایی ده‌مێنێته‌وه, كۆمه‌ڵگاش به ده‌م ئه‌م برینه ئه‌به‌دیانه‌وه ده‌تلێته‌وه.
به پێی كات سزای تاوان و تاوانكار ناگۆڕێت, چونكه تاوانه‌كان ئه‌وانه‌ی رویانداوه له رابردوو و به‌رده‌وامیشه, تا ئاستی تاوانه گه‌وره جیهانیه‌كان ده‌ڕۆن, ئه‌وانه‌ی له خه‌می نه‌كولاندنه‌وه‌ی برینه‌كاندان پێویسته داوای زوو جێبه‌جێكردنی دادپه‌روه‌ری بكه‌ن نه‌ك شاردنه‌وه‌ی, ده‌بێت تاوانباران دان به رابردووی خۆیاندا بنێن, دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان بگه‌ڕێته‌وه, به رێگا گرتن له ده‌ربازبوون له سزا, تا دادپه‌روه‌ری نه‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تاوانه‌كانی رابردوو, ناتوانین دوا رۆژی باشتر به‌دی بێنین, تا یاسا نه‌بێته هێڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی تاوانكار و قوربانی, ئه‌وا ئاشته‌وایی به‌دی نایات, دادوه‌ری دادپه‌روه‌ر, دادوه‌ره له نێوان قوربانی و تاوانكاردا, ئه‌وه سنوریان جیا ده‌كاته‌وه, نه‌ك پۆست و ده‌سه‌ڵات و هێزو باوه‌ڕی سیاسی, بێلایه‌نكردنی دادگاكان و داماڵینیان له هه‌ژموونی سیاسه‌ت. كه‌ڵتووری لێبورده‌یی و دادپه‌روه‌ری و به‌هێزكردنی داواكاری گشتی هه‌نگاوی یه‌كه‌مه له‌و بواره‌دا, كه‌واته با به‌فلاش باكی گومانه‌وه بگه‌ڕێنه‌وه بۆ دواوه, كۆمه‌ڵگا له‌و درم و ڤایرۆسه پاك بكه‌ینه‌وه, كه بۆته هۆی فێڵكردن له مێژوو, مێژووییه‌كی له‌رزۆك, به یه‌ك هه‌ناسه‌ی جۆرج فلۆیدێك ته‌لاری هه‌ڵه‌ته‌كێت.
دۆسیه‌كان رابردوو هێشتا خوێنیان لێ ده‌تكێت
له هه‌موو بارگرژییه‌ك له نێوان لایه‌نه‌كان وه‌ك ئاگر به‌ردان له په‌رێز, دۆسیه‌كان رابردوو كڵپه ده‌سێنێته‌وه, تاوانه‌كان زه‌ق ده‌بنه‌وه‌و دێنه‌وه مه‌یدان, تارمایه‌كانیان به‌رده‌وام به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاوه ده‌بێت, وته‌ی هه‌موو لایه‌نه‌كانیش به‌رامبه‌ر نه‌یاره‌كانیان له ژماردنی تاوانه‌كانیان له راستیه‌وه نزیكه‌و حه‌قیقه‌تێك هه‌یه له ئه‌نجامدانی, تا دادگا یه‌كلای ده‌كاته‌وه, ئه‌وا هه‌ر مۆته‌كه‌ی به راستی ده‌مێنێته‌وه, تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیش زیاتر خه‌ڵك له ناوه‌ڕۆكه‌كانی ئاگادار ده‌كاته‌وه. هیچ به‌هانه‌یه‌ك بۆ هیچ كه‌سێك, له ژێر هه‌ر ئاڵایه‌كدا بێت نییه بۆ ئه‌نجامدانی تاوان, چونكه یاسا ودادپه‌روه‌ری له‌و چركه ساتانه كۆتاییان نایات كه به‌هانه‌ی تاوان دێنه پێشه‌وه له شه‌ڕو ململانێی سیاسی, به‌ڵكه له‌و چركه ساتانه چاوه‌كانی تیژتر ده‌بن. له هیچ بارودۆخێكدا مرۆڤه‌كان ده‌ست كراوه نین بۆ ئه‌نجامدانی تاوان, ئه‌گه‌ر هه‌ڕه‌شه‌شی له‌سه‌ر بێت و لایه‌نی به‌رامه‌ریش په‌لامارده‌رو هه‌ڵه‌و تاوانباریش بێت تا ئاستی خیانه‌ت وه‌ك خۆیان ئاماژه‌ی پێ ده‌ده‌ن, هه‌موو لایه‌نه‌كانی شه‌ڕ ده‌بێت ڕێز له یاسای نێونه‌ته‌وه‌یی مافی مرۆڤ بگرن, به پێی په‌یماننامه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان مامه‌ڵه بكه‌ن, ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزسیۆن به یه‌ك ئاست له‌به‌رامبه‌ر لێپرسینه‌ودان, كه چویته شاخ, یان چه‌كت به‌ناوی بزاڤی نه‌ته‌وایه‌تیه‌وه هه‌ڵگرت, یان نه‌یاره‌كه‌ت دڕنده‌و بێزلێكراو بوو له ئاستی جیهانی, یان و یان رێگا به تۆ نادات, له ده‌ره‌وه‌ی پرنسیبه‌كان تاوانی قه‌ره‌قوشیانه ئه‌نجام بده‌یت, له كوشتنی ده‌ره‌وی دادگا, تیرۆر, ئه‌شكه‌نجه, كوشتنی دیل, ئه‌شكه‌نجه دانی هاوڵاتیان, به بارمته‌گرتنی هاووڵاتیان له كاتی شه‌ڕی ناو لادێ, شوێنبزركردن, چه‌كداركردنی منداڵان, ڕفاندن و كوشتنی هه‌ڕه‌مه‌كی, نرخ دانه‌نان بۆ ژیانی مه‌ده‌نیه‌كان، هێرشی مه‌رگهێنه‌رانه له ناوچه‌كانی دانیشتوان كه خه‌ڵك تیایاندا كوژراون و برینداركراون, كردنی وڵات به نێوجه‌رگه‌ی شه‌ڕی وڵاتان, رێگا گرتن له ده‌رباز بوونی خه‌ڵك له ناوچه‌كانی شه‌ڕ, رێزنه‌گرتن له سه‌روه‌ت و سامانی خه‌ڵكی, نه پاراستنی كه‌رامه‌تی هاووڵاتیان و بێبه‌شكردنی مرۆڤ له ئازادی وه سه‌پاندنی مه‌رج, ئه‌شكه‌نجه‌دان, چاره‌نوسی رفێنراو دیله‌كان, هه‌ڵسوكه‌وتی توندو پێشێلی كه‌رامه‌ت, دو خستنه‌وه‌و زه‌بروزه‌نگی سێكسی, تیرۆری په‌نابه‌ران و ته‌سلیمكردنه‌وه‌یان, تیرۆری نه‌یارانی سیاسی و رۆژنامه‌نووسان و چالاكوانانی سڤیل......... له رابردوودا هه‌موو ئه‌و جۆره تاوانانه له كوردستان ئه‌نجام دراون, هه‌موو قوربانیه‌كانیان پێویستیان به دادپه‌روه‌ری, راستی, قه‌ره‌بوو كردنه‌وه هه‌یه, هه‌موو قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌یه‌كیش مۆنمێنت و یاداوه‌ری وه بیرهێنانه‌وه‌ی له گه‌ڵدایه. تاوانه‌كان هێنده زۆرن دوای قۆناغی دادپه‌روه‌ری وڵات ده‌بێته وڵاتی یاداوه‌ری و مۆنمێنت و وه‌بیرهێنانه‌وه. له پشت ئاماره خه‌مباره‌كانه‌وه رووناكیه‌ك هه‌یه, ئه‌ویش كردنه‌وه‌ی ده‌رگاكه‌یه, هه‌رچه‌نده نایانه‌وێت ئه‌م ده‌رگایانه بكرێنه‌وه, وه‌لێ جیهان به‌ره‌و ئه‌وه ده‌ڕوات, ئه‌وان له ڕووی كه‌لتووری سیاسییه‌وه له جێی خۆیان نه‌جووڵاون وه‌ك نه‌رێت, ده‌سته‌واژه رۆژئاواییه‌كان كاریگه‌ری نه‌بووه له سه‌ریان, ده‌كرا دانپێدانانی ئاشكرا به تاوانه ئه‌نجامدراوه‌كان و به داوای لێبوردن كردن, تارمایی رابردوو له ملی خۆیان بكه‌نه‌وه, وه‌لێ ئه‌وان له روت بوونه‌وه زاره‌تروك بوونه.
ئه‌گه‌ر چی ئه‌مانه نه‌ك راستیه‌كان بڵاو ناكه‌نه‌وه, وه ده‌رگای دادوه‌ریان له‌به‌رده‌م قوربانیان داخستووه, بگره ئاماده نین بچوكترین هه‌نگاو كه دان نانه به تاوانه‌كان و داوای لێبوردن كردنه بنێن. هیچ سیاسیه‌ك و به‌رپرسێك له وته‌یه‌كی نابه‌جێ و كرده‌یه‌كی به‌دی رابرووی خۆی په‌شیمان نییه و به‌رپرسیارێتی هیچ ده‌رئه‌نجامێكی خراپیشی هه‌ڵناگرێت كه له رابردوو ئه‌نجامیان داوه, ئه‌وان وشیاری په‌شیمانیان نییه, په‌شیمانی و داوای لێبوردن كردن به نه‌نگی ده‌زانن له كاتێكدا له روی بانگه‌شه‌ی سیاسییه‌وه ئیدعای مه‌ده‌نیه‌ت و حوكمی یاسا ده‌كه‌ن, له كاتێكدا په‌شیمانی و داوای لێبوردنكردن ئه‌خلاق و به‌رپرسیارێتییه نه‌ك ته‌نها به‌رامبه‌ر رابردوو, بگره بۆ داهاتووش, بۆ دوباره نه‌بوونه‌وه‌ی تاوانه‌كان. شه‌رمكردن له تاوان و هه‌ستكردن به گوناح به‌شێكن له هه‌ستكردن به مرۆڤ بوون. ئه‌گه‌ر تاوان وه‌ك حه‌رامی كۆمه‌ڵایه‌تی بكرێته كلتور, ئیتر ئه‌م ملهوڕییه جێگایان له كۆمه‌ڵگادا نامێنێته‌وه, ده‌بێت له‌و قۆناغه ده‌رچین داوای لێبورد كردن كفری سیاسی بێت, ده‌بێت بكرێته به‌شێك له سیاسه‌تی باو, كلتوری باو, سه‌رده‌می پیرۆز ناساندنی دڕنده‌یی تۆقێنه‌ر به‌سه‌ر چووه, ئاڵای دادپه‌روری و لێبورده‌یی جێگای دڕنده‌یی گرتۆته‌وه.
مێژوو پێویستی به رزگاركردنه
دۆسیه‌كان رابردوو پێویستی به لێكۆڵینه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆو دادگای به‌هێز هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی بڕیاری له‌سه‌ر بدات و یه‌كلای بكاته‌وه, هه‌ر چووه پرۆسه‌ی پشكنین و دادگاییه‌وه, دوای ساغبوونه‌وه و سه‌لماندن و به به‌ڵگه‌كردنی رووداوه‌كان, ئه‌وا ده‌بێته به‌شێك له مێژوو, ئه‌وجا پێویسته رووداوه‌كان به بێلایه‌نی و زانستی له‌سه‌ر بنچینه‌ی راستیه‌كان بنووسرێنه‌وه, بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی دیكه نه‌وه‌كانی داهاتوو ناچار نه‌بنه‌وه ده‌ستكاری مێژوو بكه‌نه‌وه.
ئه‌وان بۆ نه‌مركردن و جوانكردن و ره‌وایه‌تیدان به خۆیان, هه‌موو مێژوویه‌كیان ساخته كردووه, یاداشته‌كانیان پچڕ پچڕه, وێڕای به‌سه‌رهاتی تاوانه‌كان, ناو, شوێن , ساڵ و رۆژی له دایك بوون , خێڵ و عه‌شیره‌ت, هه‌موو به پیرۆز ده‌زانن, ده‌ست لێدانیان قه‌بوڵ ناكه‌ن, بۆیه ده‌بێت هێما پیرۆزه‌كان هه‌ڵته‌كێنرێن و روت بكرێنه‌وه, هه‌موو مێژووه‌كان سه‌ر له نوێ بنووسرێنه‌وه, به‌مه‌ش هه‌ندێك خراپ له داهاتوودا باش ده‌بن, هه‌ندێك باشیش خراپه بن, هه‌ندێك ئازایه‌تی ئه‌مڕۆ سبه‌ی ده‌بنه تاوان, هه‌ندێك ترسنۆكی ئه‌مڕۆش ده‌بنه چرای داهاتوو. كاتێك مێژوو و ره‌وایه‌تی له دیلی ئایدۆلۆجیا و ئه‌فسانه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی و ئاینی رزگاریان ده‌بێت, ئه‌وكات پێویستمان به مێژوویه‌كی نوێ ده‌بێت, به ئازاد بوونی مێژوو له كۆت و به‌ندی فه‌رمانڕه‌وایان و پیرۆزی و ئایدۆلۆژیا, ئیتر سه‌رتاپای ئه‌و مێژووه ده‌گۆڕێت. ده‌سه‌ڵاتداران و په‌یڕه‌وكه‌رانی ئایدۆلۆژیا و ئاینه‌كان بۆ به پیرۆز كردنی مێژووه‌كه‌یان نووسیویانه, مێژوییه‌ك قسه كردن له‌سه‌ری بۆته كفر. ئێستا ده‌بێت مێژوو له روانگه‌ی به‌ها دادپه‌روه‌ریه‌كان ئازاد بكرێت, مێژوو له پیشه‌سازییه‌وه بكرێته حه‌قیقه‌ت, له ویستی ده‌سه‌ڵاتداران و به‌رژه‌وه‌ندییانه‌وه بكرێته نووسینه‌وه‌ی راستییه‌كانی رابردوو. بنچینه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو بریتییه له پشكنین و گه‌ڕان به‌دوای دوو وه‌ڵامدا, كه‌ی و چۆن رویاندا؟, كێ و له كوێ ؟, چۆن و كێكانمان هه‌موو درۆن, مێژوو پڕه له درۆی كه‌سانی تاوانبار و دزو ترسنۆك و بوغزاوی ئه‌ژدیها ئاسای فێڵباز. مرۆڤ له‌و رۆژه‌وه‌ی له دایك ده‌بێت مێژووه‌كه‌ی ده‌ست پێده‌كات، به چاك و خراپیه‌وه, نابێت كه‌رت كه‌رت بكرێن, مێژوو ئاوێنه‌ی هه‌موو كرداره‌كانیه‌تی, به ئاره‌زووی خۆی و هه‌واداران نانوسرێته‌وه, به‌ڵكه كرداره‌كان وشه‌كان كه پێكهاته‌ی مێژووه‌كه‌ن دیاریده‌كه‌ن, هاوكات مێژووی دوێنێ له‌مرۆ جیاناكرێته‌وه, هه‌موو پێكه‌وه یه‌كه‌یه‌كی دانه‌بڕاون, نابێت مێژوو پیرۆز نیشان بدرێت, ده‌بێت پیرۆزیی لێ وه‌ربگرترێته‌وه, ته‌نانه‌ت پیرۆزی له ئه‌فسانه‌كانیش وه‌ربگرترێته‌وه, ره‌وایه‌تی پێ بدرێت و ته‌سلیم به راستیه زانستیه سه‌لماوه‌كان بكرێت, مێژوو ئاوێنه‌ی ژیانی رابردووه.
كه‌واته ئه‌وه‌ی هه‌یه و نووسراوه‌و ناو نراوه مێژوو, حه‌قیقه‌ته‌كانی هه‌موو رێژه‌ییه‌و له گۆڕانه, ناتوانرێت راستیه‌كان تا كۆتایی بشاردرێنه‌وه, ئه‌گه‌ر ده‌رگای راستیه‌كانی مێژووش داخرابێتن به زه‌برو سته‌مكاری, له‌ودیو ده‌رگاكانه‌وه راستییه‌كان خۆیان رزگار ده‌كه‌ن و سه‌رده‌ردێنن.
نموونه‌كان چیمان فێر ده‌كه‌ن
له رێكه‌وتی 24-3ی 2021 یادی كوده‌تای ساڵی 1976 ی ئه‌رجه‌نتین كرایه‌وه, به ناوی رۆژی راستی و دادپه‌روه‌ری, به ئه‌ندازه‌ی ژماره‌ی قوربانیان داریان چاند له ژێر ناوی یاداوه‌ری ده‌چێنین, هه‌رچه‌نده قوربانیان له‌م وڵاته له رابردوودا, به‌شێك له دادپه‌روه‌رییان بۆ گه‌ڕاوه‌ته‌وه, وه‌لێ به‌رده‌وامن له به‌زیندویی هێشتنه‌وه‌ی یاداوه‌رییه‌كان, كه‌چی له وڵاتی ئێمه نه دادپه‌روه‌ری گه‌ڕاوه‌ته‌وه, نه یاداوه‌ریش رێپێدراوه, قوربانیان به‌ره‌و روی سه‌ركوتی تیرۆری جه‌سته‌یی و مه‌عنه‌وی ده‌بنه‌وه, كه‌رامه‌تیان پارێزراو نییه, ناوێرن ئازادانه یادی قوربانیانیان بكه‌نه‌وه نه‌ك داوای دادپه‌روه‌ری بكه‌ن.
دوای 44 ساڵ له ده‌سه‌ڵاتی دكتاتۆری فرانكۆ له ئیسپانیا, ته‌رمی فرانكۆ له گۆڕستانی تایبه‌تی فرانكۆییه‌كان له دۆڵی له شه‌هیدان به‌ناوی «فالی دی لوس كایدوس» ده‌رهێنراو له ده‌ره‌وه‌ی شاری مه‌درید له پاڵ كه‌سوكاره‌كه‌ی له گۆڕ نرایه‌وه, هاوكات مۆنمێنته‌كانیان تێكده‌درێت, بانكی دی ئێن ئه‌ی دروست ده كرێت, ته‌رمی قوربانی\یه‌كان ده‌رده‌هێنرێنه‌وه و ده‌ناسرێنه‌وه‌و ده‌نێژرێنه‌وه به مه‌راسیم, به پێی ئامار زیاتر له 110 هه‌زار قوربانی هه‌یه, گۆڕه‌كانیان دیار نین, هه‌روه‌ها گۆڕستانه‌كه‌ش ده‌گۆڕێت بۆ گۆڕستانی ئاسایی, هاوكات هه‌موو په‌یكه‌ره‌كانی فرانكۆ لابردران, ناوی ئه‌و شوێنانه‌ی به‌ناوییه‌وه بوون گۆڕان, سێشه‌ممه رێكه‌وتی 23-2-2021 دوا په‌یكه‌ری فرانكۆ له شاری ملیلیه شكێنرا و شوێنه‌واره‌كه‌شی پاككرایه‌وه‌و ته‌عقیم كرا. جێگیری سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسپانی كارمن كالفۆ وتی " دان پێنان, قه‌ره‌بوو, كه‌رامه‌ت و دادپه‌روه‌ری بۆ قوربانیان", هاوكات بڕیار وایه قوربانیان قه‌ره‌بوو بكرێنه‌وه. به‌رامبه‌ر به‌م كارانه دیسانه‌وه راستڕه‌وه‌كان حكومه‌تی چه‌پیان به كولاندنه‌وه‌ی برینه‌كانی رابردوو تۆمه‌تبار كرد, له كاتێك هیچ نه‌كراوه, به‌شێك له مافی قوربانیان بۆیان گه‌ڕاوه‌ته‌وه.
مێژوو پڕه له خوێن و كوشت و بڕ, زوحاك له چاویانه‌وه فریشته‌یه, زوحاكه‌كانی ئه‌مڕۆ زۆر زیاتر له زوحاكه ئه‌فساناویه‌كانی رابردوو تاوانیان كردووه, له بری ئه‌وه‌ی ئه‌ژدیها له‌سه‌ر شانیان بڕوێت, خۆیان بونه‌ته ئه‌ژدیهای حه‌وت سه‌ره. له مێژووی نوێدا ئه‌ژدیها ئه‌ژدیهایه نه‌ك په‌ری ده‌ریا, كه‌واته كار بكه‌ین بۆ نووسینه‌وه‌ی مێژوو له به‌ر رۆشنایی دادوه‌ری دادپه‌روه‌ریدا, پێویسته په‌ری و ئه‌ژدیها له‌یه‌كتر جیابكه‌ینه‌وه. پێش هه‌موو كارێك پێویستمان به‌و جیاكردنه‌وه‌یه هه‌یه, پێویستمان به ده‌ستنیشانكردنی زاڵم و زوڵمه‌كان رابردوو هه‌یه, بۆ ئه‌وه‌ی له رێی ئه‌و زاڵم و ئه‌ژدیهایانه‌وه نه‌بینه دێو, پێویسته زڵم و زوڵمه‌كان پێكه‌وه چه‌سپ بكه‌ین, هه‌موو زوڵمه‌كان بلكێنینه‌وه به زاڵماكه‌نه‌وه.
چۆن ئه‌مان له ده‌ره‌وه‌ی دادگایی روكه‌شدا ژیانیان له قوربانیان سه‌نده‌وه, یان هۆكار بوون, ئێستا پێویسته كرادارو بڕیار و دادگاییه‌كان رابردوو دادگاییبكرێنه‌وه, تاوانه‌كان سه‌رله‌نوێ بپشكنرێنه‌وه, پێویسته تاوانباران دوای دادگاییكردن و ساغبونه‌وه, هه‌موو ئیمتیازاته‌كانیان وه‌ك رێزلێنان و مه‌دالیا و و نازناوه‌كانیان لێ بسه‌نرێته‌وه, ئه‌و مۆنمێنت و ده‌زگایانه‌ی به ناویانه‌وه كراوه, لێیان وه‌ربگرترێته‌وه‌و بگه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌ت, له گۆڕستانه تایبتیه‌كان ده‌ربهێنرێنه‌وه, ناوی ئه‌و شوێنانه‌ی به‌ناویانه‌وه‌یه بگۆردرێن به ناوی قوربانیان, له شوێنی په‌یكه‌رو مۆنمێنت و مه‌رقه‌ده‌كانیان, یاداوه‌ری قوربانیان دروست بكرێت, له‌و سه‌روه‌ت و سامانه‌ی به ناڕه‌وا پێكیانه‌وه ناوه, قه‌ره‌بووی قوربانیان بكرێته‌وه, تیرۆری جه‌سته‌یی و مه‌عنه‌وی قوربانیان و نكۆڵیكردن له تاوانه‌كان وه‌ك تاوان سه‌یر بكرێن و سزای بۆ دابندرێت, قوربانی و تاوانبار مه‌وقعیه‌تی خۆیان پێ بدرێت, كوردستان له وڵاتی تاوانبارانه‌وه بگۆڕێت بۆ وڵاتی قوربانیان, واتا هه‌موو روت بكرێنه‌وه بۆ نوسینه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێی مێژوو .
نوێترین نوسینەکانی عەلی مەحمود محەمەد