مه‌هزه‌له‌ی توێژه‌ر له هزری ئیسلامی ( 2 )
وتار/
22/02/2017
2273 جار بینراوە
موسعه‌ب جه‌میل
مه‌هزه‌له‌ی توێژه‌ر له هزری ئیسلامی
موسعه‌ب جه‌میل
به‌شی دوه‌م
با بێینه سه‌ر درۆو ده‌له‌سه‌ی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ریه له‌لایه‌ن (عمرو إبن العاص)ه‌وه! له‌م بابه‌ته، ڕاوی ئاماژه به ئیبن خه‌لدون ده‌دات و ده‌ڵێ "ئیبن خه‌لدون له تاریخه‌كه‌ی ده‌ڵێ سێ مانگ حه‌مامه گشتیه‌كانی میسر ئه‌و كتێبانه‌یان بۆ گه‌رمكردنی حه‌مامه‌كانیان به‌كارهینا، هێشتا ته‌واو نه‌ده‌بوون...".
ڕاستیه‌كه‌ی ئه‌مه درۆیه‌كی زله، ئایا "پسپۆری هزری ئاینیی" ئێستا غه‌رقی ئاره‌قه‌ی شه‌رمه‌زاریی نه‌بووه؟ ته‌حه‌ددای ڕاوی ده‌كه‌م ئه‌گه‌ر بیسه‌لمێنێ كه ئیبن خه‌لدون باسی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ریه‌ی كردبێ! ئه‌گه‌ر ڕاستده‌كات با ژماره‌ی لاپه‌ڕه‌كه و چاپی كتێبه‌كه‌ی ئیبن خه‌لدونمان بۆ بنوسێ، هه‌تا ئێمه‌ش بڵێین ئه‌شهه‌دوو ڕاستده‌كه‌ی!
ئیبن خه‌لدون له (مُقَدِّمة)كه‌ی به‌هیچ شێوه‌یه‌ك باسی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئه‌سكه‌نده‌ریه‌ی نه‌كردووه، به‌ڵكو ڕوایه‌تێكی بێ سه‌نه‌د دێنێ كه باس له ته‌فروتوناكردنی كتێب ده‌كا له كاتی فه‌تحی وڵاتی فارس له‌لایه‌ن (سه‌عدی كوڕی ئه‌بی وه‌ققاص)، ئه‌مه‌ش هه‌ر به‌فه‌رمانی عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب! كاتێك له لاپه‌ڕه 521 له ژێر ناونیشانی "العلوم العقلیة و أصنافها" باسی زانسته‌كانی عه‌قڵیی و جۆره‌كانی ده‌كات، ئنجا له‌لاپه‌ڕه 522 و 523 ده‌ڵێ: "وأما الفرس فكان شأن هذه العلوم العقلیة عندهم عظيما ونطاقها متسعا لما كانت عليه دولتهم من الضخامة واتصال الملك. ولقد يقال انَّ هذه العلوم انما وصلت الى يونان منهم حين قتل الاسكندر دارا وغلب على مملكة الكينية فاستولى على كتبهم و علومهم، إلا أن المسلمين لما افتتحوا بلاد فارس، وأصابوا من كتبهم وصحائف علومهم ما لا يأخذه الحصر، كتب سعد ابن أبي وقاص إلى عمر بن الخطاب يستأذنه في شأنها وتنقيلها للمسلمين. فكتب اليه عمر ان اطرحوها في الماء. فإن يكن ما فيها هدى فقد هدانا الله بأهدى منه وإن يكن ضلالا فقد كفانا الله. فطرحوها في الماء او في النار وذهبت علوم الفرس فيها عن ان تصل الينا" .
خوڵاسه‌ی كه‌لام! ئیبن خه‌لدون ده‌ڵێ: "كاتێك موسڵمانه‌كان فه‌تحی وڵاتی فارسه‌كانیان كرد سه‌عدی كوڕی ئه‌بی وه‌ققاس كتێبێكی یه‌كجار زۆر و بێ شوماری دیت، ئیدی ده‌رباره‌ی كتێبه‌كان خه‌به‌ر بۆ ئیمامی عومه‌ر ده‌نێرێ و ئه‌ویش ده‌ڵێ یان بیانسوتێنن یان فڕێیانده‌نه ناو ئاو، چونكه ئه‌گه‌ر باشبن ئه‌وا خودا باشتری پێداوین كه قورئانه، ئه‌گه‌ر خراپیش بن ئه‌وا خودای گه‌وره ئێمه‌ی له خراپه‌ی ئه‌و كتێبانه پاراستووه، ئیدی سه‌عدیش كتێبه‌كان فڕێ ده‌داته ناو ئاو، یانیش ده‌یانسوتێنێ !
سه‌یره، "توێژه‌ری هزری ئاینی!" چونكه سه‌رچاوه‌ی قسه‌كانی گوگڵه، یه‌كسه‌ر به‌بێ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر كتێبه‌كه‌ی ئیبن خه‌لدون، ده‌ڵێ (عمرو بن العاص) به فه‌رمانی (عمر بن الخطاب) كتێبخانه‌كه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه سوتاندووه! به‌بێ ئه‌وه‌ی ئاماژه‌ش به‌وه بدا كه ئیبن خه‌لدون له به‌رگی چه‌نده‌م و لاپه‌ڕه چه‌ند تاریخه‌كه‌ی ئه‌م ڕیوایه‌ته‌ی هێناوه!
فه‌تحی وڵاتی فارس له ساڵی 20 ی كۆچی كۆتایی هات، به‌ڵام ئیبن خه‌لدون له ساڵی 732 ی كۆچی له دایكبووه! واته ئیبن خه‌لدون 712 ساڵ دوای فه‌تحی ولاتی فارسه‌كان له دایكبووه! بۆ (عبدالرحمن صدیق) كوفره ئه‌گه‌ر پشت به (الذهبي) ببه‌ستێ، چونكه الذهبی چه‌ندین سه‌ده دوای عائیشه‌ی دایكی ئیمانداران هاتووه، پاشان (كتێبه‌كه‌ی الذهبي) مێژووییه‌و ناكرێ پشتی پێ ببه‌ستین! به‌ڵام بۆ "توێژه‌ری هزری ئاینیی" ئاساییه پشت به ئیبن خه‌لدون ببه‌ستێ ئه‌گه‌ر 712 ساڵیش دوای فه‌تحی وڵاتی فارس له‌دایك بووبێت، مادام موسڵمانان به خراپی پیشان ده‌دات! ئه‌مه چش له گواستنه‌وه‌ی زانیاریی هه‌ڵه‌و به‌كار هێنانی بۆ شتێك كه په‌یوه‌ندی پێوه نیه!
بابزانین ئه‌م باسه‌ی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه له كوێوه هاتووه! یه‌كه‌م كه‌س كه ئه‌م تۆمه‌ته بێ بنه‌مایه‌ی خستۆته ئه‌ستۆی موسڵمانانه‌وه گه‌ڕیده‌ی عێراقی (عبداللطيف البغدادي)يه كه له ساڵی 1231 ز مردووه! ، كاتێك له كتێبه‌كه‌ی (الإفادة والإعتبارفي الأمور المشاهدة والحوادث المعاينة بأرض مصر)، كه به (رحلة عبداللطیف البغدادي في مصر)يش ناوزه‌د ده‌كرێ، باسی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌كه‌ی شاری ئیسكه‌نده‌ریه ده‌كات. به‌غدادی پاش ئه‌وه‌ی گه‌شتێك بۆ وڵاتی میسر ده‌كات ئیدی گه‌ڕان و گه‌شته‌كه‌ی یاداشت ده‌كات و ده‌یكاته ئه‌م كتێبه. له‌ساڵی 600 ی كۆچی كتێبه‌كه‌ی ته‌واو ده‌كات و له‌لاپه‌ڕه 97 ده‌ست به وه‌سفكردنی شاری ئیسكه‌نده‌ریه ده‌كات و تا له‌لاپه‌ڕه 98 دێته سه‌رپه‌رتوكخانه‌كه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه‌و هه‌ر ئه‌وه‌نده ده‌ڵێ: "وعمود السواری علیه قبة هو حاملها وأری أنه الرواق الذی كان یدرس فیه أرسطوطاليس وشيعته من بعده، وأنه دار العلم التي بناها الإسكندر حين بنى مدينته و فيها كانت خزانة الكتب التى أحرقها عمرو بن العاص بأمر عمر رضي الله عنه".
به‌غدادی لێره باسی داڵانه‌كه‌ی شاری ئه‌سكه‌نده‌ریه ده‌كات و ده‌ڵێ پێموابێ هه‌ر ئه‌م داڵانه‌یه كه ئه‌ڕیستۆتالیس و شوێنه‌كه‌وتووانی ده‌رسیان تێدا ده‌خوێند، هه‌روه‌ها ئه‌و قوتابخانه‌یه‌ش بوو كه ئه‌سكه‌نده‌ر له‌گه‌ڵ دروستكردنی شاره‌كه دایمه‌زراند هه‌ر له‌وێش په‌رتوكخانه‌یه‌ك هه‌بوو كه (عمرو بن العاص) به فه‌رمانی عومه‌ر ڕه‌زای خوای لێبێت سوتاندی !
ئیدی چه‌ندین كه‌س دوای به‌غدادی دێن و به‌بێ ئه‌وه‌ی به دواداچونێك بۆ قسه‌كانی ئه‌و بكه‌ن سه‌ر له نوێ قسه‌كه‌ی به‌غدادی وه‌ك خۆی ده‌نوسنه‌وه وه‌ك:
ئیبن ئه‌لعیبری كه له‌ساڵی 1226 ز ، له‌دایكبووه‌و له ساڵی 1286 ز مردووه، هه‌روه‌ها (ابن القفطي) كه له‌ساڵی 1172 ز له دایكبووه‌و له‌ساڵی 1248 ز مردووه، هه‌روه‌ها (المقریزي) كه له‌ساڵی 1364 ز له‌دایكبووه و له‌ساڵی 1442 ز مردووه.
وه‌ك گوتمان (عبداللطیف البغدادي) يه‌كه‌م كه‌سه به دوو سێ دێر باسی سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه بكا له‌لایه‌ن موسڵمانانه‌وه، به‌ڵام (إبن العبري)، كه قه‌شه‌یه‌كی به ره‌چه‌ڵه‌ك جوله‌كه بووه و له وڵاتی ئه‌رمینیا له دایكبووه، چیرۆكه‌كه درێژده‌كاته‌وه‌و ده‌ڵێ: له‌كاتی فه‌تحی وڵاتی مصر له‌لایه‌ن موسڵمانه‌كانه‌وه پیاوێك هه‌بوو به‌ناوی (یحیی النحوي) كه به ( یوحنا النحوي) و (یوحنا الغرامطيقوس)يش به‌ناوبانگ بوو، ئه‌م پیاوه له‌كاتی فه‌تحی وڵاتی مصر سه‌ردانی (عمرو ابن العاص) ده‌كا و (عمرو) زۆر سه‌رسامی زانست و زانیاریه‌كه‌ی ده‌بێ بۆیه رێزی ده‌گرێ و له‌خۆی نزیك ده‌كاته‌وه ، ئیدی ڕۆژێكیان یۆحه‌ننای نه‌حه‌وی به (عمرو) ده‌ڵێ : تازه شاری ئیسكه‌نده‌ریه به ته‌واوه‌تی كه‌وته ژێر ركێف وده‌سته‌ڵاته‌تی تۆوه، یه‌ك داواكاریم هه‌یه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه: شتێك هه‌یه بۆ ئێوه هیچ سودێكی نیه به‌ڵام بۆ ئێمه سودێكی زۆری هه‌یه .. (عمرو)یش ده‌ڵێ: ئه‌و شته چیه ؟ یۆحه‌ننا ده‌ڵێ: كتێبه‌كانی كتێبخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه .. (عمرو)یش ده‌ڵێ به‌بێ پرسكردن به خه‌لیفه (عمر ابن الخطاب) ناتوانم یارمه‌تیت بده‌م و داواكاریه‌كه‌ت جێبه‌جێ بكه‌م! ئیدی (عمرو ابن العاص) ده‌رباره‌ی كتێبه‌كانی كتێبخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه، خه‌لیفه عومه‌ر ئاگادارده‌كاته‌وه، ئیدی خه‌لیفه عومه‌ریش وه‌ڵامی ده‌داته‌وه‌و ده‌ڵێ: ئه‌گه‌ر كتێبه‌كان شتی باشیان تێدایه و له‌گه‌ڵ قورئان یه‌كده‌گرێته‌وه ئه‌وا پێوستیمان به‌و كتێبانه نیه چونكه قورئانمان هه‌یه‌و قورئانیش به‌سمانه! ئه‌گه‌ر كتێبه‌كانیش باشنین و له‌گه‌ڵ قورئان یه‌كناگرنه‌وه ئه‌وا هه‌رهه‌موویان بسوتێنه! ئیدی (عمرو) كتێبه‌كان دابه‌شده‌كاته سه‌ر حه‌مامه‌كانی مصرو بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ حه‌مامه‌كانی شاری ئیسكه‌نده‌ریه به‌و كتێبانه گه‌رمكران!
ئه‌وه‌ی سه‌یره مێژوونوسه به‌ناوبانگه‌كانی وه‌ك ( ابن عبدالحكم – الطبری – بلاذری – یعقوبی) كه چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك پێشی ( عبداللطيف البغدادي – ابن القفطي – ابن عبري) یه‌وه هاتوون به‌هیچ شێوه‌یه‌ك باسی سوتاندنی ئه‌و په‌رتوكخانه‌یه‌یان نه‌كردووه! باشه ئه‌وه دامننا (طبري و بلاذري و يعقوبي و ابن عبدالحكم) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی موسڵمان بوون و ده‌مارگیری ئیسلامه‌تی وای لێكردن ئاماژه به‌و رووداوه نه‌كه‌ن! خۆ دوو مێژوونوسی مه‌سیحی هێنده‌یان نێوان نه‌بووه له‌گه‌ڵ ئه‌م رووداوه كه‌چی ئه‌وانیش له كتێبه‌كانیان باسیان لێوه‌نه‌كردووه ئه‌وانیش: (یوحنّا النيقوسي و سعيد بن بطريق)ن!
له‌لایه‌كی دیكه (دكتور الفرد باتلر) له كتێبه‌كه‌ی (فتح العرب لمصر ) ده‌یسه‌لمێنێ كه یۆحه‌ننای نه‌حه‌وی چه‌ندین ساڵ پێش فه‌تحكردنی وڵاتی مصر مردبوو!
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه پێشتر دووجاری دیكه سوتاوه یه‌كیان له‌لایه‌ن یۆلیۆس قه‌یسه‌ر له‌ساڵی 48 ی پێش زاین ئه‌وی دیكه‌ش له‌لایه‌ن مه‌سیحیه‌كان له‌سه‌رده‌می تیودسیوس له‌ساڵی 391 ی زاینی!
شتێك جێگای سه‌رنجه ئه‌وه‌یه كه عه‌بدولڵـه‌تیف به‌غدادی قسه‌یه‌كی زاره‌كی چه‌ند خه‌ڵكێك بێ سه‌رچاوه‌یه‌كی باوه‌ڕ پێكراو نه‌قل ده‌كات. ئه‌م كاره‌شی له كاری كۆڵكه نوسه‌رێكی كورد ده‌چێت كه ئه‌فسانه‌یه‌كی سه‌ر زاری خه‌ڵكێكی نوسیوه‌ته‌وه‌و بووه‌ته سه‌رچاوه‌ی باوه‌ڕ پێكراوب ناحه‌زانی ئیسلام. ئه‌م ئه‌فسانه‌یه‌ش ئه‌وه‌یه گوایه خالید هاتووه‌ته باشوری كوردستان و به ئه‌مری حه‌زره‌تی عومه‌ر له یه‌ك ڕۆژدا سه‌ری هه‌زار كوردی په‌ڕاند (دیسانه‌وه باس باسی عومه‌ره، نهێنیه‌كه‌ش ئه‌وه‌یه كه عومه‌ر ده‌وڵه‌تی فارسی ڕوخاند و ئیتر بووه ئه‌و بابه‌ته‌ی فارسه شعوبییه‌كان دابنیشن له چیڕۆك و حه‌كایه‌تی به‌ر ئاگر درۆی بۆ هه‌ڵبه‌ستن!). عاجباته‌یه‌كه‌ش ئه‌وه‌یه خالید له ژیانیدا چاوی به باشوری كوردستان نه‌كه‌وتووه!
مێژوو نوس "طه باقر" له كتێبه‌كه‌ی (مقدمة فی تاریخ الحضارات القدیمة، حضارة وادی النیل و بعض الحضارات القدیمة، فارس، الإغریق، الرومان ) له لاپه‌ڕه 667 ده‌رباره‌ی یۆلیۆس قه‌یسه‌ر و هه‌ڵمه‌ته‌كانی بۆ سه‌ر ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتی رۆمانی ده‌ڵێ: یۆلیۆس قه‌یسه‌ر ململانێی نێوان كلیوپاتراو به‌تلیمۆسی برای له‌سه‌ر ده‌سته‌ڵاتی میسر به‌هه‌ل زانی بۆیه هه‌ڵمه‌تێكی برده سه‌ر میسرو داگیری كرد. كلیوپاترای له‌سه‌ر ته‌ختی پاشایه‌تی میسر دانا و چه‌ند مانگێك له‌گه‌ڵی مایه‌وه. یۆلیۆس قه‌یسه‌ر به‌رامبه‌ر به كلیوپاترا لاواز ده‌رده‌كه‌وت له‌هه‌مانكاتیشدا زۆر سه‌رسامی جوانیه‌كه‌ی بوو. ئینجا ته‌ها باقر، له‌په‌راوێزی ژماره دوو نوسیویه‌تی: جارێكیان پشێویی و ئاژاوه له ئیسكه‌نده‌ریه سه‌ری هه‌ڵدا، یۆلیۆس قه‌یسه‌ر زۆر به زه‌حمه‌ت نه‌جاتی بوو، ئیتر له ئه‌نجامی ئه‌و پشێویه شاری ئیسكه‌نده‌ریه‌و په‌رتوكخانه‌كه‌ی گڕیانگرت و سوتان !
هێلین ئیلێربی له كتێبه‌كه‌ی (الجانب المظلم في التاريخ المسيحي)، پاش ئه‌وه‌ی به تێروته‌سه‌لی باسی مێژوی ره‌شی مه‌سیحیه‌ت ده‌كا له سوتاندنی كتێب و كوشتن و ڕاوه‌دونانی ڕوناكبیران و په‌ره‌دان به‌جه‌هل و خوڕافه، له لاپه‌ڕه 61، دێته سه‌ر سوتاندنی دووه‌می په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه له ساڵی 391ی زاینی. ئیلێربی ده‌ڵێ: "كه‌نیسه‌ی مه‌سیحیی، كتێبێكی یه‌كجار زۆر و بێ شوماری سوتاند. له ساڵی 391 زایینی مه‌سیحیه‌كان، یه‌كێك له گه‌وره‌ترین په‌رتوكخانه‌كانی جیهانیان، له شاری ئیسكه‌نده‌ریه سوتاند، كه ده‌گوترا 700 هه‌زار ده‌ستنوسی ی ده‌گرته خۆ!
به‌هۆی ئه‌و دووسوتاندنه‌ش هه‌رچی كتێبه له‌ناوچوو بوو، شتێكی وه‌ها له كتێبخانه‌كه له‌سه‌رده‌می فه‌تحی ئیسلامی نه‌مابۆوه تا موسڵمانه‌كان بێن بیسوتێنن چونكه گه‌ڕیده‌ی رۆمانی ئۆراسیۆس له‌ساڵی 416 زاینی ده‌رباره‌ی كتێبخانه‌كه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه ده‌ڵێ: ره‌فه‌كانی ئه‌م كتێبخانه‌یه چۆڵبووه و كتێبێكی وه‌های تێدانه‌بووه پێی بگوتری كتێبخانه!
ئه‌مه جگه له‌وه‌ی زۆرێك له مێژوونوسه ئه‌وروپیه‌كان سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه له‌لایه‌ن عه‌مری كوڕی عاصه‌وه ره‌تده‌كه‌نه‌وه‌و بۆ نمونه گۆستاف لۆبۆن له (حضارة العرب) له لاپه‌ڕه 225 ده‌ڵێ :
"وأما إحراق مكتبة الإسكندرية المزعوم؛ فمن الأعمال الهمجية التي تأباها عادات العرب، والتي تجعل المرء يسأل: كيف جَازَت هذه القصة على بعض العلماء الأعلام زمنًا طويلًا؟ وهذه القصة دُحضت في زماننا فلا نرى أن نعود إلى البحث فيها، ولاشيء أسهل من أن نُثبت بما لدينا من الأدلة الواضحة أن النصارى هم الذين أحرقوا كتب المشركين في الإسكندرية قبل الفتح العربي بعناية كالتي هدموا بها التماثيل ولم يبقَ منها ما يُحرق".
به كوردییه‌كه‌ی لۆبۆن ده‌ڵێ: سه‌باره‌ت به سوتاندنی په‌رتوكخانه‌ی ئیسكه‌نده‌ریه‌ش كه‌وا بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێ موسڵمانان سوتاندوویانه، كارێكی هه‌مه‌جیانه‌یه‌و داب و نه‌ریتی عه‌ره‌به‌كان دوره له‌م شتانه، ئه‌مه‌ش وا له پیاو ده‌كا له خۆی بپرسێ چۆن ئه‌م چیرۆكه بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌سه‌ر زانا گه‌وره‌كانمان تێپه‌ڕیوه؟ ئه‌م چیرۆكه له ڕۆژگاری ئێمه وه‌ڵام دراوه‌ته‌وه، پێویست ناكات جارێكی دیكه بچینه‌وه سه‌ری، هیچ شتێكیش له‌وه ئاسانتر نیه به‌هۆی ئه‌و به‌ڵگه رۆشنانه‌ی كه له به‌رده‌ستدا هه‌ن ده‌یسه‌لمێنن كه مه‌سیحیه‌كان كتێبی فره‌په‌رسته‌كانیان (بت په‌رسته‌كان)، له شاری ئیسكه‌نده‌ریه، پێش هاتنی عه‌ره‌به‌كان سوتاند، وه‌ك چۆن هه‌رچی په‌یكه‌ره سوتاندیان و هیچ شتێكیان نه‌هێشتبۆوه تا بسوتێندرێ.
پێش ئه‌وه‌ی چه‌ند پرسیارێك بوروژێنم، ده‌مه‌وێ ئه‌م زانیاریه بده‌مه كاكی پسپۆرمان! په‌ڕاوی دروستكراو له دره‌خت، له ساڵی 25ی زایینی تا 225 له چین سه‌ری هه‌ڵدا. له نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی هه‌شته‌م، دوای هاتنی ئیسلام، ئه‌م په‌ڕاوه گواسترایه‌وه بۆ ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵات و له سه‌ده‌ی یانزه‌مه‌وه گه‌یشته ئه‌وروپا (1).
ئنجا ئێستا، هه‌قه، ئێمه‌ش پرسیار بكه‌ین، ئایا ئیسكه‌نده‌ریه‌ی كۆن ژماره‌ی دانیشتووانی چه‌ند بووه تا 4000 حه‌مامی لێبێت؟ ئایا ئه‌و هه‌موو به‌رهه‌مه‌ی كتێب كه بكرێـت بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ حه‌مامی پێ بسوتێنرێت، ئه‌مه چۆن ڕوویداوه‌و ئه‌و هه‌موو نوسه‌ره چۆن دروست بووه؟! ئایا ئیسكه‌نده‌ریه‌ی كۆن زانكۆیه‌كی زه‌به‌لاحی چه‌ند ملیۆن كه‌سی بووه، تا ئیش و كاریان نه‌بێـت ته‌نها به‌رهه‌م هێنانی كتێب نه‌بێت به چاپ و ئۆفسێت و كۆمپیوته‌ر، بۆ ئه‌وه‌ی پێڕا بگه‌ن به‌شی شه‌ش مانگی سوتاندنی چوار هه‌زار حه‌مام كتێب به‌رهه‌م بێنن؟! ئه‌ی ئه‌م هه‌موو كه‌ل و په‌له، وه‌كو په‌ڕاو و مه‌ره‌كه‌ب، له كوێوه هات بۆ نوسینی ملیۆنان كتێب؟! ئایا "پسپۆڕی هزری ئیسلامیی" ئه‌وه ده‌زانێـت كه له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵات، له سه‌رده‌می پێش ئیسلام و دواتریش، نوسین، له سه‌ر پێستی ئاژه‌ڵ كراوه نه‌ك په‌ڕه‌ی دروستكراو له دار و دره‌خت كه ئه‌ویش به ڕێژه‌یه‌كی زۆر كه‌م بووه؟! ئنجا گه‌ر ئه‌وه‌نده كتێب به‌رهه‌م هاتبێت به‌شی سوتاندنی چوار هه‌زار حه‌مام بكات، ئایا ئه‌م هه‌موو ئاژه‌ڵه‌یه له كوێوه هات تا ئه‌وه‌نده پێسته‌ی لێوه به‌رهه‌م بێت، بۆ دروستكردنی ئه‌وه‌نده كتێبه، كه به‌شی گه‌رمكردنی چوار هه‌زار حه‌مام بكات بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگ؟!
زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵێن ژماره‌ی كتێب و ده‌ستنوسه‌كانی ئه‌م په‌رتوكخانه‌یه 700 هه‌زار بووه! ده‌ستنوسیش به‌وه ده‌گوترێت كه له سه‌ر یه‌ك پێستیش چه‌ند وشه‌یه‌ك نوسرا بێت. كاكه توێژه‌ری هزری ئاینی وه‌ره 700 هه‌زار دابه‌شی سه‌ر 4 هه‌زار حه‌مام بكه بزانه هه‌ر حه‌مامێك چه‌ند كتێبی وه‌به‌رده‌كه‌وێ؟! ئایه به‌م ڕێژه‌یه‌ی كتێب سێ مانگ حه‌مام گه‌رمده‌كرێت؟!
سه‌رچاوه‌كان ده‌ڵێن شه‌ش مانگ حه‌مامه‌كان به‌كتێبه‌كان گه‌رمكران، به‌س باشه كاك یونس خاتری گرتووین و كردویه‌تی به سێ مانگ!! بۆیه‌ش ده‌ڵێ سێ مانگ چونكه توێژه‌ری هزری ئاینی به‌بێ گه‌ڕانه‌وه بۆ كتێب و سه‌رچاوه‌ی موعته‌به‌ر قسه فڕێ ده‌دات و ته‌نها پشت به ئه‌نته‌رنێت و مونته‌دایه‌تی مه‌سیحیه توندڕه‌وه‌كانی نمونه‌ی ئه‌خ ڕه‌شید ده‌به‌ستێ، كه ئه‌وانیش ته‌نها قسه‌ی باوی ده‌ستاوده‌ست دێنن و ده‌به‌ن!
دیاره كاكی پسپۆر، عه‌ره‌ب ئاسا گوته‌نی وه‌ك (حاطب لیل) پێخواسانه به‌ناو كه‌وتووه، به شه‌وی تاریك ده‌ست بۆ هه‌موو شتێك ده‌بات، به‌ڵكو چیلكه‌داری ده‌ستكه‌وێت بۆ گه‌رمكردنی حه‌مامی پسپۆریه‌تیه‌كه‌ی خۆی، به‌ڵام به‌داخه‌وه له چه‌ندین شوێن ماری ژه‌هراوی ده‌ست كه‌وتووه، وایزانیوه داره، كه‌چی وا ئێستا بێ ڕه‌حمانه ده‌یگه‌زێت! ئه‌و پڕو پاگه‌نده‌ش كه ده‌كرێت له لایه‌ن چه‌ند كه‌ناڵێكی گه‌نده‌ڵ و نزمی پڕ له بوغز و كین به‌رامبه‌ر به ئیسلام، گوایه حه‌مامی ئه‌م پسپۆره گه‌رمه، له چه‌شنی ئه‌و چوار هه‌زار حه‌مامه ئه‌فسانه‌ییه و شه‌ش مانگ سوتاندنی كتێب ده‌چێت بۆ گه‌رمكردنیان! به‌ڵام حه‌مام به پڕ و پاگه‌نده گه‌رم نابێـت!
په‌راوێزی ژماره یه‌ك:
(1) Meggs, Philip B. A History of Graphic Design. John Wiley & Sons, Inc. 1998. pp 58
هه‌روه‌ها:
Richard Leslie Hills: Papermaking in Britain 1488–1988: A Short History. Bloomsbury Publishing
هه‌روه‌ها:
Filipe Duarte Santos: Humans on Earth: From Origins to Possible Futures. Springer, 2012
سه‌رچاوه‌كان:
1-ابن خلدون : مقدمة ابن خلدون. مكتبة ابن سينا للنشر والتوزيع. القاهرة، الطبعة الاولى. 2009 .
2-سیدة اسمعیل الكاشف، مصرفي فجر الاسلام من الفتح العربی الی الدولة الطولونية. الهيئة المصرية للكتاب 1994.
3-طه باقر، مقدمة فی تاریخ الحضارات القدیمة. الجزء الثاني. حضارة وادی النیل و بعض الحضارات القدیمة، فارس، الإغریق، الرومان . الطبعة الاولى . دار الساقي 2002.
4-هيلين اليربي، الجانب المظلم في التاريخ المسيحي. ترجمة سهيل زكار. الطبعة الثانية، دار قتيبة، 2014.
5-غوستاف لوبون، حضارة العرب. ترجمة عادل زعاترة، مؤسسة الهنداوي، مصر 2013.
نوێترین نوسینەکانی موسعه‌ب جه‌میل