گەشتوگوزار بەڕەڵایی نیە.داهاتە

وتار/ 26/09/2020 919 جار بینراوە

سه‌ركۆ یونس

گەشتوگوزار بەڕەڵایی نیە.داهاتە

سەرکۆ یونس*
کەرتی گەشتوگوزار لەزۆربەی ئابوری وڵاتانی جیهاندا بەیەکێک لە پایەکانی ئابوری نەتەوە دادەنرێت وبەشداری کارای هەیە لە بەدەستهێنانی داهات و بزوێنەری گەشەپێدانی بەردەوامە بۆ ئابوری وڵاتان نمونەی ئەو وڵاتانەی کە زیاتر پشت بە داهاتی گەشتوگوزار دەبەستن زۆرن لەوانە سویسرا و کەنەدا وتورکیا و ئیتالیا و ئیسپانیا و ئیماراتی عەرەبی و یۆنان و فەرەنسا،لەساڵی (2019) لە ئیسپانیا گەشتوگوزار بەڕێژەی (14.2%) بەشداری ئابوری نەتەوەیی کردوە و لە وڵاتانی تریش ئەم کەرتە گرنگە بەڕێژەی جیاواز بەشداری دەکات.
ڕۆژی (27 -9)ی هەموو ساڵێک بەڕۆژی جیهانی گەشتوگوزار لەلایەن نەتەوەیەکگرتوەکانەوە دانراوە لەگەڵ سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا کەرتی گەشتوگوزار یەکێک بوو لەو کەرتانەی کە زۆرترین زیانی بەرکەوتوە ئەمەش دەرەئەنجانی بەربەستەکانی قەدەغەی هاتوچۆی ناوخۆیی ودەرەکی و کەمبونەوەی لەناکاوی خواستی بەکاربەران لەسەر گەشتکردن و ئەمەش بوو بەهۆی زەرەروزیانی ئابوری و لەدەستدانی سەدان هەلی کارو بێکار بونی ڕێژەیەکی بەرچاو لەپێنج مانگی یەکەمی ساڵی (2020) زیانەکانی گەشتوگوزار نزیکەی(320)ملیار دۆلار بووە و ڕێژەی (56%) ژمارەی گەشتیارانی جیهان کەمی کردوە.
بەپێ ی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی گەشتوگوزاری جیهانی سەر بە نەتەوەیەکگرتوەکان ژنان و گەنجان لەکەرتی گەشتوگوزار زۆرترین چین وتوێژن کە بەرشاڵاوی لەدەستدانی کارەکانیان بوونەتەوە بەهۆی ڤایرۆسی کۆرۆناوە،لەهەمان کاتدا ئابوری ئەو وڵاتانەی کە زیاتر پشتیان بە داهاتی کەرتی گەشتیارییەوە دەبەست زۆرترین زیانیان بەرکەوتوە و داهاتی گشتیان توشی کەمبونەوە بوون.
بەپێ ی هەمان ڕاپۆرت بەهۆی ئەم ڤایرۆسەوە ڕێژەی (90%) شوێنە کلتوریەگەشتیاریەکانی جیهان داخراون لەئێستادا سوودیان لێ نابینێریت و بەمەش مەترسی بۆ سەر سەدان شوێنی کلتوری و ڕۆشنبیری مرۆڤایەتی دروست دەبێت.

لەڕاپۆرتی رێکخراوی گەشتوگوزاری جیهانیدا هاتووە لە دەرئەنجامی کاریگەریەکانی ڤایرۆسی کۆڤید-19 وە لەنێوان (100 بۆ 120) ملیۆن کاری گەشتیاری ڕاستەوخۆ لەژێر مەترسی لەدەستداندان.
بەپێ ی ڕاپۆرتەکان هەریەکە لە(ئوستورالیاو چین و مالیزیاە مەکسیک و کۆریای باشور) زۆرترین زیانیان بەرکەوتوە کەبەچەندین ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت وپاشان هێڵەکانی گواستنەوەی ئاسمانی و گازینۆکان و هاتوچۆی دەریایی و چێشتخانەومیوانخانەکان زیانی گەورەیان بەرکەوتوە.
هەرێمی کوردستان لە چەند ساڵی ڕابردودا تاڕادەیەکی زۆر باش سوودی لەم کەرتە گرنگە بینیوە و خۆشبەختانە زۆربەی ڕەگەزەکانی بواری گەشتیاری تێدا هەیە سەرەڕای کەمو کوڕییەکان بەڵام هەرچۆنێک بێت توانرا کوردستان وەک هەرێمێکی گەشتیاری لە ناوچەکە بناسرێت و ژمارەی گەشتیارانی بیانی و ناوخۆی عێراق گەواهیدەری ئەم ڕاستیەیە کە لە ساڵانی ڕابردودا بەسەدان هەزار گەشتیار ڕوویان کردوەتە ناوچە گەشتیاریەکان و ئوتێل و میوانخانەکانی شاروشارۆچکەکانی کوردستان.لەهەندێ ساڵدا بەپێ ی ئامارەکانی دەستەی گەشتوگوزاری هەرێم ئومێد بەخش بوون و ئەمەش بووە بەسەرچاوەیەکی باشی داهات بۆ حکومەت و کەرتی تایبەت هەتا پێش سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەساڵی( ٢٠١٨) نزیکەی (3)ملیۆن گەشتیار هاتونەتە هەرێمەوە لەم ڕێژەیە (%80)ی لەناوخۆی عێراقەوە بوە و ڕێژەی (%20)ی گەشتیاری بیانی بوون بەداخەوە سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە(2020)دا کاریگەری ڕاستەوخۆی کردوەتە سەر ئەم کەرتە گرنگەی ئابوری هەرێم و بەشێوەیەک نزیک ببوویەوە لە داڕمانی تەواو خۆشبەختانە لەماوەی پێشوودا حکومەت بڕیاری کردنەوەی سەرجەم ناوچەگەشتیارییەکانی دا و ووردە ووردە ئەم کەرتە خەریکە دەبوژێتەوە و جموجوڵی گەشتیاری ناوخۆیی پەرەی سەندوەتەوە و ڕۆژانە بەدەیان ئۆتۆمۆبیلی گروپەکانی گەشتیاران دەبینین لەڕێگاوبانەکان.
ئەوەی جێگای سەرنجە بەداخەوە بەشێکی خەڵک و هەندێ لایەنی سیاسی بەرەو پێشچوون و گەشەسەندنی کەرتی گەشتیاری بە شتێکی خراپی دەزانن بۆ سەر کۆمەڵگا بەگشتی و چینی لاوان بە تایبەتی تەنانەت هەندێ کەس و لایەن بەبێ ئەخلاقی ناودەبەن ئەمەش بەهۆی نەبوونی هۆشیارییە لە گرنگی ئەم کەرتە بۆ داهات و ئابوری وڵات و بە خراپ سەیر کردنی بەوەی بەرەو پێش بردنی گەشتوگوزار بە بەرەڵای و خراپە ئەژمار دەکەن لەسەر کۆمەڵانی خەڵک.هەر لەبەرئەمە پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکان کۆمەڵێک هەنگاو بنێت بۆ ئاسایکردنەوەی دۆخەکە و گرنگیدانی زیاتر بەم کەرتە نیشتیمانییە بدرێت ئەویش بەجێ بەجێ کردنی ئەم هەنگاوانەی خوارەوە.
1_ هۆشیارکردنەوەی هاونیشتیمانیان بەوەی کە تێ بگەین گەشتوگوزار داهات پەیدا دەکات و دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ ڕێژەیەکی بەرچاوی هاوڵاتیان بەگشتی و دانیشتوانی ناوچەگەشتیارییەکان بەتایبەتی.
2- برەودان بە گەشتوگوزار دەبێتە هۆی ڕەخساندنی هەلی کار بۆ گەنجانی خاوەن بڕوانامەی بێکاری هەرێم کەلەئێستادا رێژەی بێکاری لەئاستێکی مەترسیداردایە.
3- پێویستە لایەنەپەیوەندیدارەکان گرنگی زیاتر بدەن بەم کەرتە ئەویش بەکردنەوەی ئامادەیی گەشتوگوزار یان بەشێک لە پەیمانگاو زانکۆکان لەو شارانەی کە گەشتیاری تێدا بوونی هەیە و ئەمەش بەمەبەستی پێگەیاندنی کادری گەشتیاری خاوەن بڕوانامە.
4- پێویستە حکومەت بەتایبەتی وەزارەتی ناوخۆ هێزێکی تایبەت ئامادە بکات بۆ ڕاگرتن وپاراستن و ئارامی ناوچە گەشتیارییەکان کە ڕاهێنانی باش و سەردەمیانەیان پێ کرا بێت و لەژێر ناوی (پۆلیسی گەشتیاری) دا کاروفەرمانەکانیان جێ بەجێ بکەن.
5_ پێویستە یاسایەکی تایبەت لەپەرلەمانی کوردستانەوە دەربچێت کە ئەم کەرتە گرنگە ڕێکبخات و بەیەکێک لەسەرچاوەکانی داهات ئەژمار بكرێت ئەو داهاتەی بەدەست دێت وەک باج دابنرێت و یان بچێتەوە وەزارەتی دارایی یان لەخزمەت شوێنە گەشتیارییەکاندا بێت.
6_ پێویستە وەزارەت و دامودەزگاکانی تری حکومەت بەچاوێکی گرنگەوە لە گەشتوگوزار بڕوانن و هاوکار بن لەبەرەوپێش بردن و گەشەپێدانی ئەم کەرتە و هەموو ئاسانکارییەک بکەن بۆ برەوسەندن و بەرەوپێش چوونی گەشتوگوزار، بەتایبەت لەئێستادا کە حکومەت بەدەست کەمی داهاتەوە دەناڵێنێت و تەنانەت توانای پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی نەماوە بۆیە گرنگە حکومەت هەموو ئاسانکارییەک بکات و ڕێگرییەکان نەهێڵێت .

*ئابوریناس

نوێترین نوسینەکانی سه‌ركۆ یونس