فەلسەفەی مرۆڤایەتی . بۆ ئاین و دەرەوەی ئاین/بەشی یەکەم

وتار/ 16/08/2020 1960 جار بینراوە

هۆشەنگ جاهویی

 فەلسەفەی مرۆڤایەتی . بۆ ئاین و دەرەوەی ئاین/بەشی یەکەم
هۆشەنگ جاهویی
مرۆڤ لەکۆنەوە لەوساتەوەی فەلسەفە سەری هەڵداو ئیتر ڕۆژبەڕۆژ و سەردەم لەدوای سەردەم خۆی لێک کێشایەوە تائەوساتانەی ئێمەی مرۆفایەتی تێیدا دەژین ، پەلوپۆی بۆهەمووشوێنێک گەیشت . لەگەڵ سەرهەڵدانی فەلسەفە هەڵبەتە ئاینیش بوونی هەبووە ، بەڵام ئەوەی گرنگە وەک چۆن فەلسەفە دەستی بەگەشەسەندن کرد ،هاوکات ئاینیش سەریان هەڵداو بوون بەسیمبوولی مرۆڤەکان ، بەتایبەتی هەرسێک ئاینەکەی وەک  ( جولەکە ،، مەسیح ،، ئیسلام ) و بەتایبەتی ئاینی ئیسلام.

لێرەدا مرۆڤایەتی لەسەردەمی کۆنەوە تائێستا لەژێر دەستەڵاتی فەلسەفەو ئایندا توانیویەتی مێژوویەک تۆماربکات ، کەزۆرجار بۆ درێژەدان بەدەستەڵاتی حکوم ڕانی مرۆڤ لەپێناویاندا بووەتە قوربانی و زۆرجاریش کارەساتی مەزنیان بەدوای خۆیاندا هێناوەو هەندێ جاریش وونەتە جێگای شانازی هەردوولا کەتێیدا مرۆڤ بۆزەمەنێک و چەندساتێک لەژێریدا بحەسێتەوە. بەڵام بۆئەوەی لەبابەتەکەماندا دەرنەچین  نامانەوێت باسی هیچ مێژوویەک بکەین چونکە پەیوەندی بەخودی باسەکەمانەوە نیە ، بەڵکوو ئەوەی ناوەڕۆکی بابەتەکەیە ( فەلسەو ئاینە) .
ئێمە بەدرێژایی مێژوو توانیومانە بەشێکی زۆری بەرهەمی ئەمانە ببینین کەلەژێریدا کۆمەڵگاو تاک تاچ ئاستێک ڕۆیشتوون یا پێ گەیشتوون ، ئەوەش گرنگ نیە لامان ئەوەی گرنگە بوونی هەبووەو کەس ناتوانێت نکۆڵی لێ بکات، کەڕەنگە کەم تازۆر لایەنی باشی و خراپی لەناویاندا بوونی هەبووبێت بەڵام هەندێ جار زۆر هەندێ جاریش کەم ، ئێمە کەباس دەکەین باسی سەرجەم لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵگاو تاک دەکەین لەژێردەستەڵاتی ئەم دوو چەمکەدا یائەم دوولایەنەدا بەڵام دەکرێت بەگشتی باسی هەردوو لابکەین لەسەرجەم بوارەکانی پەیوەست بەژیانی کۆمەڵگا یا دروست کردنی ژیانێکی حەق ویست ، واتا ئەو کۆمەڵگایەو ئەو ژیانەی کە خودی کۆمەڵگاو حەقیقەت لێی دەوێت .

ئێمه گەرباسی خاڵەکانی ووردبەووردی نێوان ئەم دووچەمکە بکەین یاجیاوازیەکانیان باس بکەین ڕەنگە کاتێکی زۆری بوێت و لەپەرتوکێکی مەزن یاچەندبەشی پەرتوکێک جێگای بێتەوە ، بەڵام ئەوەی گرنگە و درێژەی پێ نەدەین دەمانەوێت باسی ناوەڕۆکی خودی بابەتەکە بکەین ، چونکە وەک ووتم  باس کردنی بابەتێکی لەم جۆرە زۆرهەڵدەگرێت.
کۆمەڵگای ئێستای مرۆڤایەتی هەرچەندە لەکۆنەوە وابووە کەهەمیشە پێویستی بە چاکسازی هەبووە ،چاکسازیەکانیش لەهەموو بوارێکدا خۆیان دەبینەوە .
جیهانی ئێستای مرۆڤایەتی هیچ کات وەک ئێستا پێویستی بەچاکسازی ڕیشەیی نەبووە ، چونکە ئەگەرچی بەدرێژایی مێژوو هەروابووە  بەڵام جیهان بەگشتی لەسەردەمی ئێستادا  بەڕوونی درکی پێ دەکرێت  بۆسەردووبەرەدا دابەش بووە ، ئەوانیش دووجیهانی پێچەوانەی یەکتر  وەک ( دین و فەلسە) ، واتا  حکومڕانی ئاینی و حکومڕانی غەیرەئاینی ، کەزۆرجار لەپێناو گەیشتن بەدەستەڵات و حوکم کردنی  شەڕی لێ کەوتبێتەوە یا ڕێگری لێکرابێت لێرەشدا کارەساتەکان ڕوویان داوە .
بەهەرحاڵ ، ئێمە کەدەبینین ئەم دووجیهانە پێچەوانەی یەکترە ، کەدەڵێین پێچەوانەی یەکتر ڕەنگە لەهەندێ بواردا  هاوڕابوونی نێوانیان هەبێت بەڵام ئەوهاوڕابونەنیە کەخودی حەقیقەتی هەردوولا لەیەکتریان دەوێت ، یاخۆی دەیەوێت و پێی بگات ، بەڵکوو هەمیشە ئەم دووجیهانە هەرکەس لەناو بازنەی خۆیدا کاری بۆخۆی کردووە بەمەبەستی پەلوو پۆهاویشتنی و فراوان بوونی و گەیشتن بەدەستەڵاتێکی بازنەیی یادەرەوەی بازنەیی، بەئێستاشی لەگەڵ بێت ئەم دووجیهانە لەگەشەسەندن دان و  دەیانەوێت دەستەڵات بگێڕن .
ئەگەر چی دەستەڵاتی ئاینی بوونی هەبووەو توانیویەتی سەرکەوتوانە دەستەڵات بگرێتەدەست و حوکمی ئاینی پەیڕەوبکات لەکۆمەڵگاداو سەرکەوتنیشی بەدەست هێناوە ، بەڵام نەیتوانیوە درێژە بەدەستەڵات بدات و فراوان بێت . ئەمەش بۆچەندان هۆکاردەگەڕێتەوە  جاهۆکارەکان هەرجیەک بن .
لەجیهانی ئێستادا  ئەگەرچی مرۆڤ بەگشتی بۆدووبەرە دابەش بووە ، بەڵام ڕەنگە خودی سیستەمەکەی حکومڕان بەوستی تاک و کۆمەڵگاکان نەبێت ، بەڵام وەک ئەوەی بڵێی بەسەریداسەپاوەو  ناچاری قبوڵکردنی بێت .
ئێمە گەر باسی قبوڵنەکردن بکەین ئەم قبوڵنەکردنە ڕەنگە لەکۆمەڵگای هەردوولادا بوونی هەبێت  بەڵام ڕێژەکەی کەمینەیەو زۆرینەنیە ، هەروەها بەدرێژایی مێژوو ئەم دوو بەرەیە لەململانێدان لەبەرامبەریەکتریدا بەتایبەتی لایەنەکەی دەرەوەی ئاین واتا گەرناوی لێ بنێین عەلمانیەت یاخود فەلسەفەی ڕووت . کەهەمیشە نەیوستووە ئاین حوکمی دەستەڵات بگێڕێت ، بەڵکوو هەمیشە بەرپەرچی داوەتەوەو  ڕێگری کردووە ، ئەم ڕێگریە زۆرجاربەزەبری هێزیش ڕووی داوەو نمونەش زۆرە . بەڵام گرنگ ئەوەیە ئەوەی باسی دەکەین حەقیقەتێکی ڕاشکاوانەیە.

ئێمە کەباسی کۆمەڵگای جیهانی ئێستادەکەین لەڕوانگەی کێشەکانەوە  زۆرگەلێکن بەتایبەتی باڵادەست بوونی دەوڵەتێکی زل هێز بەسەر دەوڵەتانی ترەوە  یاپەیدابوونی کۆمەڵێک دەوڵەتی زل هێز کەبوونەتە جیگای مەترسی بەسەرکۆمەڵگاکانی ترەوە ، یا خۆفەرزکردنی دەوڵەتێکی ئابووی بەهێزو ساسیەتی بەهێزوو  زل هێزو ، بەسەر بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکانی جیهاندا لەهەموو ڕوویەکەوە ،ئەمانە جگەلەوەی بوونەتە کێشەی بەشێک یابەشێکی زۆری کۆمەڵگاکان هاوکات کێشەکانی کۆمەڵگاکانی گەلان  لەڕووانگەی جۆری سیستەمیشە چونکە سیستەمیش هەمان کێشەن بۆ لەقەفەزنانی کۆمەڵگا.

ئێمە گەرباسی عەدالەتی لایەنی دەرەوەی ئاین بکەین واتا  سیستەمی عەلمانیەت یافەلسەفەی ڕووتی دەرەوەی ئاین دەبین نوقمی ناعەدالەتە لەڕوانگەی خۆسەپاندن و خۆفەرزکردن بەسەر تاک و کۆمەڵگاکان ، ئەمانەی ووتم بەرهەمی  لایەنی فەلسەفەی ڕووتن یاعەلمانیەت.

دەکرێت لێرەدا  جیهانی مرۆڤایەتی  بیر لە فەلسەفەی حەقیقەت بکاتەوە  واتا حەقیقەتی ویستی کۆمەڵگاو تاک  نەوەک لەجیاتی ئەمە بیرلەخۆسەپاندن بکاتەوە بێ ویستی کۆمەڵگاکان ، چونکە هەرکۆمەڵگایە ڕێژەی زۆرینەی لە چ شتێک یالایەنێک پێک هاتبێت دەکرێت هەمان سیستەم حوکمی بکات ،، ئەمە تائێستا لەناو کۆمەڵگای جیهانی مرۆڤایەتی کاری پێ نەکراوەو بەڵکوو پشت گوێش خراویشە ، چونکە گ
چونکە گەر  ئەوانەی هەڵگری دیموکراسین یافەلسەفەی ڕووتن دەکرێت ئەم  حەقیقەتە لەبەراچاوبگرن و  دانی پێ دابنێن . چونکە ئەم حەقیقەتە خۆ لادان لێی دەکەوێتە بازنەی  دژە حەقیقەت  یا دژی خۆشت چونکە ئەم حەقیقەتە چ جای ئەوەی بوونی هەیەو دەکرێت دانی پێدانرێت ،چونکە بۆچی لەناو دەوڵەتێکدا پەرلەمان بوونی هەبێت و ڕێژەی زۆرینەی پەرلەمان بچێتە دەستەڵات ؟ بەڵام بۆنابێت ڕێژەی زۆرینەی کۆمەڵگاش نەچێتە دەستەڵات ؟ ئەمە حەقیقەتێکی دان پێدانەیەو دەرجوون لێی خۆگێل کردانەیەو  قبوڵنەکردنیەتی .

بەهەرحاڵ ، لەجیهانی ئێسادا  کۆمەڵگاکان پێویستیان بەچاکسازی هەیە لەڕوونگەی حوکمی دەستەڵاتەکانەوە ، چونکە دەستەڵاتەکان بەپێچەوانەی ڕێژەی زۆرینەی کۆمەڵگاکانن و لەگەڵ حەقیقەتی ویستی کۆمەڵگانایەتەوە ، بەتایبەتی دەستەڵاتەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ،جونکە زۆرینەیان موسڵمانن و دەکرێت تێیدا حوکمی ئاین پەیڕەوبکرێت ،  چونکە حوکمی  ئاینی مووتڵەقەو ڕێژەی زۆری کۆمەڵگا پەیڕەوی لێدەکەن ،، گەربێت و ئەم ڕاستیە قبوڵ نەکەن ئەوا  نابێت هەڵگرانی فەلسەفەی ڕووت یاعەلمانیەت بەخۆیان بڵێن ئێمە داد پەروەرین ، چونکە دات پەروەری دەبێت لەهەمووشتێکابوونی هەبێت نەوەک تەنیا بۆشتێکی تایبەت .
دەکرێت لێرەدا بەشێکی زۆری کێشەی کۆمەڵگاکان چارسەربکرێت ، بەتایبەتی کێشەکانی ناوخودی کۆمەڵگایەک یا خودی نێوان کۆمەڵگاکان ، جگەلەوەش هەموو ئەوکێشانە چارەسەردەبن کەدەبنە مایەی پشێوی نێوان ئەم دووبەرەیەدا کەزۆرجار بەهۆی ڕێگری کردنەوە شەڕوو ئاڵۆزی ڕووی داوەو بووتە مایەی کارەساتی گەورەیی مرۆیی .
جگەلەوەش دروست کردنی یا پەیڕەوکردنی ئەم ڕاستیە بۆخودی ئیسلام گونجاوە چونکە ئاینی ئیسلام خاوەنی سیستەمی خۆیەتی بۆ گرتنە دەستی دەستەڵات و حوکم کردنی بەدەرلەئاینەکانی تر بەتایبەتی  ( جولەکەو  مەسیح ) .
بەشی دووەمی ماوە .

نوێترین نوسینەکانی هۆشەنگ جاهویی