بۆچی موچەی بنەڕەتی بۆ هەمووان، سویسرا وەك نموونە (بەشی یەكەم)

وتار/ 16/09/2016 1051 جار بینراوە

عەلی مەحمود محەمەد

  بەشی یەكەم
لە 5ی حوزەیرانی 2016, بۆ یەكەمجار لە جیهاندا  هاووڵاتیانی سویسرا چوونە سەر سندوقەكانی  دەنگدان بۆ ئەنجامدانی  راپرسی گشتی  لەسەر دەستەبەركردنی (( موچەی  بنەڕەتی بۆ هەمووان  لە  سویسرا)), بە پێی بیرۆكەكە حكومەت ناچار دەكات مانگانە موچەیەك بدات بە هەموو هاووڵاتیان لە ناویاندا بە ملیاردێرێكیش  بێ ئەوەی لە بەرامبەردا  دوای كار و راپەڕاندنی ئەركی لێبكات, یاخود ناچاری  بكات داهاتی دیكەی نەبێت, كە پێشتر مرۆڤایەتی  هیچ ئەزمونێكی پراتیكی لەسەری نەبوو وە هیچ راپرسیەكی گشتی لە ئاستی وڵات لەسەر ئەنجام نەدابوو, ئەمە یەكەم هەنگاوی پراتیكی گەورە بوو بۆ ناساندنی داخوازییەكە لە ئاستی جیهان و تەكان دانێكی گەورە بوو بە بیرۆكەكە,  لە ئێستاشدا  تا 15 ی مانگی نۆڤەمبەر مشتومڕەكان لە زستانی فیلەندای ساردو سڕ  گەرمن  لە سەر دیاریكردنی 560 ئیرۆ وەك موچەی بنەڕەتی بۆ 2000 كەس كە لەسەر سۆسیال دەژێن بە دانی هەندێك لە پشتیوانییەكان لە گەڵیدا, بۆ ماوەی 2 ساڵ كە لە سەرەتای ساڵی 2017 ەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە, هاوكات تاقیكردنەوەی لە ئاستی شارو هەرێمەكان لە ئوترێختی هۆڵەندا و 19 شارەوانی دی و هەرێمی ئۆنتاریۆی كەنەدی بەڕێوەن لە دەستەبەركردنی موچەی بنەڕەتی بە شارو هەرێمەكەیان, ئەم هەنگاوانەش تەكانێك دەداتەوە بە بیرۆكە پیرۆزەكە و شكستەكەی سویسرا سارێژ دەكاتەوە, دیارە هەنگاوێكی پراتیكی  لە هەزاران پێشنیاری تیۆری باشترە.
راپرسی بۆ موچەی بنەڕەتی لە سویسرا بە پراتیك  كردنی  بیرۆكەیەك بوو  كە پێنج سەد ساڵ تەمەنی بوو, وەك بیرۆكەلە چوارچێوەی پەرتوكەكاندا  بوونی  هەبوو وە لە ماوەی پێنج سەدەی رابردوو زۆر خەونی پێوە بینراو ئاخ بۆ بەدی هاتنی هەڵكێشرا, كە یەكەمجار  لە لایەن تۆماس مۆری بەریتانی لە ساڵی 1516 پێشنیار كرابوو ((  الدخل اڵاساسی".. فكرە ڤهرت قبل 500 عام، فهل حان وقت تنفیژها اڵان؟-بقلم جون هیلبرین)) وەلێ بە شێوازە سادەكەی, تۆماس مۆر(7-2-1478,1535) لە پەرتووكی یۆتۆبیادا پڕۆژەی  موچەی بنەڕەتی راگەیاند بۆ بنەبڕكردنی برسێتی و هەژاری, دواتر لە روداوێكی دڵتەزێندا ئەم سوارچاكە عەدالەتخوازە بە پێوەری ئەوێ رۆژگار, بەهۆی یاخی بوونەوەی لە خاوەند شكۆی ئینگلیز هێنری هەشتەم  ملی پەڕێنرا.
هەرچی لە سویسرایە, لە ساڵی 2006  گروپێك  كە سەرەتا 8 كەس بوون, دواتر ژمارەیان زیادی كرد بۆ 40 كەس و 200 كەسیش پشتیوان بوون بۆیان, كۆمەڵەیەكیان راگەیاند بەناوی نەوەی موچەی بنەڕەتی(("Initiative Grundeinkommen" and BIEN-Switzerland )), ئەم كۆمەڵەیە لە 12-4-2013  دەستپێشخەری  خۆیان بۆ دابینكردنی موچەی بنەڕەتی بۆ هەموو دانیشتوانی سویسرا  بێجیاوازی راگەیاند " دەستپێشخەری  2500 فرەنك بۆ گەورەو 625 فرەنك بۆ منداڵان بۆ هەموو هاووڵاتیانی سویسرا ئەوەی لە 5 ساڵ بەسەرەوە لەسەر خاكی سویسرا دەژێن (سویس ئینفۆ) . ", ئەم گروپە  تا بەرواری  12-10-2013  توانیان 126000 واژۆ كۆبكەنەوە بۆ پشتیوانیكردن لە هەڵمەتەكە, لە كاتی دیاریكراودا سەركەوتوو بوون لە كۆكردنەوەی واژۆی دیاریكراو, بەمەش  هەڵمەتەكەیان كە خەونێكی 5 سەدەیی مرۆڤایەتی بوو, بردە بواری جێبەجێكردنەوە, لە ئەنجامدا لە 5ی یۆنی 2016 هاووڵاتیانی سویسرایان بردە سەر سندوقەكانی  دەنگدان, بۆ پشكداریكردن لە راپرسی گشتی  لەسەر پڕۆژەكەیان كە دیاریكردنی موچەی بنەڕەتییە بۆ هەمووان لە وڵاتەكەیان.

دەستپێشخەری و  دیموكراسی راستەوخۆ

دیموكراتی راستەوخۆ لە پێش ساڵی 1848 ەوە لە كانتۆنەكانی سویسرا پیادە دەكرا, وەلی لەو ساڵە سویسرا بووە وڵاتێكی فیدراڵی و لەسەر ئاستی سەرانسەری پیادەی دیموكراسی  نیمچە راستەوخۆ كرا لەم وڵاتە, لە هەندێك كانتۆنیش سەرەتا 6 و ئێستا 2 دیموكراسی راستەوخۆ پیادە كرا لەناو 26 كانتۆنەكە .
لەناو 26 كانتۆنەكەی  سویسرا , هەردوو كانتۆنی غلا روس و ئەبیزل ئینر رۆدۆن تاكە كانتۆنن هەنووكە دیموكراسی راستەوخۆ تیایاندا جێبەجێ دەكرێن , تاكە دوو كانتۆنن لە وڵات  تا ئێستا ئەندامانی دەزگاكانی حكومەت راستەوخۆ بە دەنگدانی دەست بەرز كردنەوە  هەڵدەبژێردرێن لە كۆبونەوەی گشتی شارەوانییەكانیان, بە ئیرادەی خەڵك نوێنەران دیاریدەكرێن.
 لە پایتەختی كانتۆنی ئەبنزل , لە یەك شەمەی كۆتایی مانگی ئەبرێلی هەموو ساڵێك   لە  گۆڕەپانی لاند سغیمایندە خەڵك كۆدەبنەوە , دادوەران و ئەندامانی حكومەتی كانتۆنەكەیان هەڵەبژێرن بەشێوەی راستەوخۆ.
وێڕای راپرسییە سەرانسەرییەكانی سویسرا, كانتۆنەكانیش بەردەوام راپرسی ناوخۆیی خۆیان دەكەن, نموونە لە نێوان ساڵانی 1970 بۆ 2003 , 457 راپرسی لە كانتۆنی زیوریخ  ئەنجامدراوە, كە ساڵانە نزیك 14 راپرسی بووە, هاوكات راپرسییەكان شۆڕ بونەتەوە بۆ ئاستی شار و شارۆچكەو گوندەكانیش.
لە  سویسرا  هەموو تاك و گروپێك دەتوانێت دەستپێشخەریەك  بخاتە راپرسییەوە, بە مەرجێك  لە ماوەی 6  مانگدا لانی كەم  100 هەزار دەنگی لایەنگری  بۆ كۆبكاتەوە بە پێوەری ستاندارد لە كۆكردنەوەی واژۆ(نەك بە پێوەری كوردستان), هاوكات كاتێك پەرلەمان یاسایەك دەردەكات, هاووڵاتیان دەتوانن 50 هەزار واژۆی بۆ كۆبكەنەوە بۆ ئەوەی بخرێتە دەنگدانەوە بۆ ئەنجامدانی راپرسی لەسەری بۆ رەتكردنەوەی یاسا پەسەند كراوەكەی پەرلەمان, بە پێی یاسای سویسری بۆ رەتكردنەوەی  هەر  یاسایەك پێویستە واژۆی 1%ی دەنگدەران و بۆ ئەنجامدانی راپرسی لە سەری, وە  بۆ بە فەرمیكردنی هەر دەستپێشخەرییەك واژۆی 2,5%ی  دەنگدەران لانی كەم  كۆبكرێتەوە بۆ ئەوەی بخرێتە راپرسی گشتییەوە.
ئەم پرۆسانە لە چوارچێوەی پیادەكردنی سستەمی دیموكراسی راستەوخۆ لە سویسرا بەڕێوە دەچێت, كە لە سەر ئاستی وڵات و لە سەر ئاستی ناوخۆیی هەر 26 كانتۆنەكە بڕیار لەسەر وردو درشتی داخوازییەكانی هاووڵاتیان لە رێگای دەنگدانی راستەوخۆو بەشداریكردنی هەمووان دەدرێت.
سویسرا تاكە وڵاتی دیموكراسی نیمچە راستەوخۆیە لە جیهاندا, سستەمەكە لە سەر بنچینەی" راپرسی, دەستپێشخەری و بانگكردن( تا دەركردنی هەر بەرپرسێك)" لە خۆ دەگرێت, سستەمی دیموكراسی راستەوخۆ ئانارشیستەكان و سۆسیالستە رزگاریخوازەكان و بەشێك لە ماركسیستەكان پشتیوانی  لێدەكەن, تەنانەت هەنووكە لەسەر ئاستی ئەوروپاو بەشێك لە وڵاتانی ئەمەریكای لاتین, هەندێك لە پارتە چەپەكان بڕیارە گرنگە ناوخۆییەكانی حیزبەكانیان لە رێگای دیموكراسیەتی راستەوخۆوە ئەنجام دەدەن, بە بەشداریكردنی سەرجەم ئەندامانیان.
ساڵانە لە سویسرا  لەسەر ئاستی وڵات كە 26 كانتۆنە 4 راپرسی دەكرێت, كە لە ئێستادا ئاستی بەشداریكردن لە راپرسییەكان بۆ نزیك 40% دابەزیووە, ئەمەش  خاڵێكی لاوازە لە پرۆسەكە, كە لە ناوەڕاستی سەدەی رابردوو رێژەی بەشداری 50% بۆ 70% بوو.

بەڕێوە  چوونی پرۆسەكەو ئەنجامەكانی
لە 5ی یۆنی 2016ەدا , بۆ یەكەمجار لە جیهان دەنگدان بۆ راپرسی لە وڵاتێك بۆ موچەی بنەڕەتی ئەنجامدرا, لە  ئەنجامی  دەنگدانەكەدا بۆ موچەی بنەڕەتی بۆ هەموو سویسرییەكان,  568,905  كەس  پشتیوانیان  لە پڕۆژەكە  كرد و دەنگیان بە بەڵێ بۆی دا, كە دەكاتە 23,1%ی  دەنگدەران, ئەمش 415% زیاترە  لە ریژەی ئەو دەنگانەی  واژۆیان  بۆ پڕۆژەكە كردبوو پێشتر, هاوكات 1896963 كەس  دژی وەستانەوەو  بە نەخێر دەنگیان  بە پرۆژەكە دا لە میانی راپرسییەكەدا.
لە هەمان رۆژ كە راپرسییەكەی تێدا بەڕێوە چوو, بە پێی راپرسی پەیمانگای ئێف ئێس–برن 71%ی  هاووڵاتیان پرۆژەكە رەتە كەنەوە, دواتر ئەم رێژەیە 6%  زیادی كرد و گەیشتە 76,9%, ئەمەش بەهۆی ترسێكەوە حكومەت و حیزبە راستگەراكان لە هۆشی خەڵكدا چاندیان.
راستە بە پێی دەنگدانەكە دەستپێشخەرییەكە دۆڕاندی, وە هەڵسوڕاوانی هەڵمەتەكە  بردنەوەیان لەم هەنگاوەیان نەنابووە چاوەڕوانیەكانیانەوە, وەلێ چاودێران وەك بیرۆكەیەكی تازە كە ئەو ژمارە زۆرە دەنگی بۆدرا  بە سەركەوتوییان راگەیاندبە تایبەت كە بووە جێگای مشتومڕی گەرم لە سەرتاسەری جیهان, پێگەی  شبیگل رایگەیاند " دەنگدانی 23,1%ی  هاووڵاتیان بە موچەی بنەڕەتی سەركەوتنێكی گەورە بوو بۆ دەستپێشخەرییەكە, ئەوان سەركەوتنیان ناویست, بەڵكە دەیانەویست لە ئاستی  كۆمەڵگا بیرۆكەكەیان بچێتە بواری گفتوگۆوە", هاوكات رۆژنامەی مانفیستۆی رۆژانەی  شیوعی ئیتاڵی ئەمەی بە خەونی ماركس زانی.
هەندێكیش پێیان وایە  ئەمە تارماییەكەی ماركسە  لە ئاسمانی سویسرا دەخولێتەوە((  شبح الشیوعیە" یصل إلی سویسرا!-ناجح العبیدی )), یەك موچە بۆ هەمان, وا نیشان درا ئەمە هەمان بۆچوونی هەموو  بە پێی پێداویستییەكەیەتی كە لە كۆمۆنیزمدا جێبەجێدەكرێت.
تەنها ئەنجامدانی راپرسیكردن لەسەر دەستپێشخەرییەكە, دیاردەیەكی نەبوو بوو پێشتر لە مێژوودا, لە مێژووی ساسەت و ئابووریدا, بۆیە دەنگدانەكە  و ئەنجامە باشەكەی, بۆخۆی  سەركەوتنێكی گەورە بوو, سەرنەكەوتنی راپرسییەكە خەونەكە لە بیر ناباتەوە, بەڵكە گروپەكە دەتوانن خۆیان بۆ خولێكی دیكە ئامادە بكەنەوە,دوای ئەوەی لە وڵاتان تاقیدەكرێتەوە بە تایبەتیش فینلەندا , ئەگەر سەركەوتن بەدەست بهێنێت لەو تاقیگایانە, ئەوا مانۆڕی نەیارانی بەرتەسكتر دەبێتەوەو  ئەزمونی زیاتر لە بواری پیادە كردنی لە پراتیكدا, هەڵمەتەكە دەوڵەمەندتر و ریالیستتر دەكات.

نوێترین نوسینەکانی عەلی مەحمود محەمەد