چه‌شنه‌كانی زیره‌كی مرۆڤ Human Intelligence Types
وتار/
03/03/2017
1549 جار بینراوە
شوان حسێن صۆفی
چه‌شنه‌كانی زیره‌كی مرۆڤ Human Intelligence Types
زیره‌كی بریتیه له توانای عه‌قلی و ژیریی Mental capacities و توانای یادگا Memory و ئاگایی Attention وخێرای لێكدانه‌وه وكرده لۆژیكی و چاره‌سه‌رییه‌كانی مێشك Processing speed and reasoning و فرمانه جێبه‌جێكاریه‌كان Executive functions و ووردكاری و خێرایی هه‌ماهه‌نگی وئاراسته‌كردنی نێوان مێشك و ئه‌ندامه‌كانی له‌ش و كارامایی له جووله و كرداره‌كاندا, زیره‌كی به‌هره و به‌خششێكی خودایه, خودای په‌روه‌ردگار به پڵه و چه‌شنی چیاواز زیره‌كی به‌خشیوه به هه‌موو مرۆڤه‌كان وتێكرای زینده‌وه‌ران وه‌ك ده‌فه‌رمووێت: (سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ اڵ‌َعْڵی. اڵّژِی خَڵقَ فَسَوَّی. وَاڵّژِی قَدَّرَ فَهَدَی.الاعلی 1-3) واته: پاك وبێگه‌ردی بۆ خودای په‌روه‌ردگاری به‌رز وبڵند, ئه‌و زاته‌ی هه‌موو مه‌خلوقاتی به‌دیهێناوه به‌وپه‌ری رێك وپێكی و ووردكاری و به ئه‌ندازه و به‌رنامه وسیسته‌مێكی تۆكمه وناوازه, رێنمایی كردوون و وتوانای جیاكاری و ئاراسته‌كردنی له ژیانداپی به‌خشیوون, به‌پێ توێژینه‌وه‌كانی زینده‌فرمانی و سایكۆلۆجی زیره‌كی Physiology and Psychology of Intelligence له مرۆڤدا چه‌ندین چه‌شن وجۆری هه‌یه,زیره‌كی یه‌كێكه له خه‌سڵه‌ت وتایبه‌تمه‌ندیه‌كانی مرۆڤ كه به هه‌ردوو فاكته‌ری جینه بۆماوه‌ییه‌كانGenetic factors و فاكته‌ره ژینگه‌ییه‌كانEcological factors دیاریده‌كرێت, ژماره‌ی چه‌شنه‌كانی زیره‌كی و پڵه‌ی زیره‌كی له كه‌سێكه‌و بۆ كه‌سێكی تر جیاوازه, كه‌سه‌كان ده‌توانن په‌ره به توانا و ووزه زیره‌كیه‌كانی خۆیان بده‌ن وچه‌ندین چه‌شنی زیره‌كیان په‌یداكه‌ن وبه‌ده‌ست بهێنن:
1ـ زیره‌كی تێگه‌یشتن ودرككردن و ناسینی دیارده وكرده‌كانی زانسته سروشتیه‌كان Naturalist وه‌ك زیره‌كی خوێندنه‌وه‌ی ووردكاری و تێگه‌یشتن و ناسینی دیارده وپرسه‌كان له زانسته‌كانی زینده‌زانی و پزیشكی و فیزیكی و گه‌ردوونی و كیمیایی .. هتد.
2ـ زیره‌كی بوون ناسی و دونیابینی Existential وه‌ك زیره‌كی له كاری بیر وهزریی و لێكدانه‌وه‌ی ڕاست و واقعی ڕووداوه‌كانی ژیان و توانای وه‌لامدانه‌وه و راڤه و ناساندنه‌كان ده‌رباره‌ی ژیان ومردن و دوای مردن.
3ـ توانای لۆژیكی بیركاری و ماتماتیكی Logical-Mathematical وه‌ك دانان و سه‌ڵماندی گریمانه‌كان و به ژماره‌كردن و داتاكردن دیارده وپرسه‌كان.
4ـ زیره‌كی ده‌نگ و ئاواز و تۆنی میوزیكی خۆش و سه‌ره‌نجراكێش Musical Sounds .
5ـ زیره‌كی شوێنزانی Spatialوه‌ك زیره‌كی له وێناكردن و تێروانینی هزری بۆ مانا ومه‌به‌سته‌كانی شوێن و ناو و ووشه‌كان.
6ـ زیره‌كی ده‌ربڕین و زمانزانی له ووتاردان Linguistic وه‌ك زیره‌كی له ووتاردانی سه‌ره‌نجراكێش و كێشكركردن ئاگایی كه‌سه‌كان و ده‌رخكردن و هه‌ڵبژاردن و ده‌ربڕینی ووشه‌ی گونجاو و ڕاست و كاریگه‌ر له كاتی قسه‌كردن و ووتارداندا.
7ـ زیره‌كی خودناسی Interpersonal وه‌ك ناسین ودرككردنی توانا و حه‌ز وخولیا وهه‌ست و ویست وسۆزه‌كانی خود و په‌ره‌پێدانیان.
8ـ زیره‌كی كه‌سایه‌تی سه‌ره‌نجراكێش وكاریگه‌ر وكارا Intrapersonal وه‌ك زیره‌كی له كۆكردنه‌وه وكێشكردنی كه‌سه‌كان و په‌یداكردن وجوڵاندنی هه‌ست و نه‌ست وسۆزی خه‌ڵك و په‌یداكردنی پاڵنان و جۆش وخرۆشان له ناوخه‌لكیداMotives and feelings .
9ـ زیره‌كی كارامایی وه‌رزشی و كاری بزاوتندا Bodily-Kinesthetic وه‌ك زیره‌كی جووله و ووردكاری پێكانی ئه‌ندامیPsychomotor به‌هۆی خێرای ووردكاری هه‌ماهه‌نگی نێوان بیركردنه‌وه وبڕیاره‌كانی مێشك و لاشه‌دا.
د.شوان حسین صۆفی
-Johnson M, et al. Systems genetics identifies a convergent gene network for cognition and neurodevelopmental disease. Nature Neuroscience. 2015.
-Howard Gardner.(2011)Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences Paperback – March 29, 2011.
-Luders, E.; Narr, K. L.; Thompson, P. M.; Toga, A. W. (2009). "Neuroanatomical correlates of intelligence". Intelligence. 37 (2): 156–163.
-Pietschnig J, Penke L, Wicherts JM, Zeiler M, Voracek M (2015). "Meta-analysis of associations between human brain volume and intelligence differences: How strong are they and what do they mean?". Neuroscience & Biobehavioral Reviews. 57: 411–32.
-Penke, L.; Maniega, S. M.; Bastin, M. E.; Hernandez, M. V.; Murray, C.; Royle, N. A.; Deary, I. J. (2012). "Brain white matter tract integrity as a neural foundation for general intelligence". Molecular Psychiatry. 17 (10): 1026–1030.
-Neubauer, A. C., & Fink, A. (2009). Intelligence and neural efficiency. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 33(7), 1004-1023.
نوێترین نوسینەکانی شوان حسێن صۆفی