مێژووی ڕۆژژمــێری كـۆچـی هەتــاوی (هیجری شەمسی)

وتار/ 05/08/2018 3785 جار بینراوە

ئارام مەجید عەلی

مێژووی ڕۆژژمــێری كـۆچـی هەتــاوی (هیجری شەمسی)
نوسینی :ئارام مەجید شەمێرانی
  لەمێژووی دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی ئێراندا چەندین شێوازی جیاوازی ڕۆژژمێر بەكار هێنراون و كاریان پێكراوە،تەنانەت لەزۆر كاتدا كەشایەك لەئێراندا دەهاتە سەر تەختی دەسەڵات سەردەمی خۆی وەك ڕۆژژمێر بەكاردەهێنا و سەردەمی پاشاكانی پێش خۆی دەسڕیەوە، لەدواتریشدا ڕۆژژمێرەكانی یەزگوردی و جەلالی و كۆچی كاری پێدەكرا تادواجار گەشتنە ئامادەكردنی ئەو ڕۆژژمێرەی ئێستا لەسەرانسەری ئێراندا وەك ڕۆژژمێری فەرمی بەكاری دەهێنن كەبە(ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی یان ڕۆژژمێری جەلالی) دەناسرێت.   
 ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی كەبەفارسی بەڕۆژژمێری (هیجری خورشیدی یان هیجری شەمسی یان جەلالی) دەناسرێت، ڕۆژژمێرێكی هەتاوییە و بەستراوە بەخولی هەتاو(خۆر)ەوە، لەساڵی ئاسایدا لە 365 ڕۆژ پێك دێت و لەساڵی پڕدا لە 366ڕۆژ پێك دێت و دابەش دەبێت بۆ 12 مانگ و یەكەم ڕۆژی ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی 1ی فروەردینە بەرامبەرە بە(21/3)ی وەرزی بەهار.
   ئێرانیەكان ڕۆژژمێرێكیان داهێناوە ئەگەر چی خۆیان بە(كۆچی) هیجری دادەنێن بەڵام نەلەمیلادی باو دەچێت نەلە(كۆچی)هیجری باو،  ڕۆژژمێری زاینی بەگوێرەی خولانەوەی زەوی بەدەوری خۆردا دانراوە،ڕۆژژمێری كۆچی بەگوێرەی خولانەوەی مانگ بەدەوری زەوی دانراوە. ڕۆژژمێری میلادی لەدایك بوونی مەسیح و ڕۆژژمێری هیجری  كۆچی پەیامبەری ئیسلام محەمەد(ص)ی لەمەكەوە بۆ مەدینە كردووە بەسەرەتای دەست پێكردنی ڕۆژمێری كۆچی.
  ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبكرێت ئەوەیە كەئێرانیەكان هەردوو ڕووداوەكەیان تێكەڵ كردووە،خولانەوەی زەویان بەدەوری خۆردا كردووە بەبنچینەی ڕۆژژمێرەكەیان، بەڵام بۆ ڕۆژژمێرەكەیان لەبری ساڵی لەدایك بونی مەسیح ساڵی كۆچی محەمەدیان كردووە بەسەرەتای دەستپێكردن و لەبری ڕۆژی كۆچی محەمەد(ص)ڕۆژی نەورۆزیان كردوە بەسەرەتای نوێبونەوەی ساڵ، لەبەر ئەوە بەڕۆژژمێرەكەیان دەڵێن (هیجری شەمسی) یان (هیجری خورشیدی).
  لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ساڵەی كە لە ئێراندا پەیڕەویی لێدەكرێت پێی دەوترێت ساڵی كۆچی هەتاوی (خورشیدی، شەمسی). هەروەها كوردانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش كە كەوتوونەتە چوارچێوەی ئەو وڵاتەوە، بەگوێرەی ئەو ساڵە هەڵسوكەوت دەكەن و بەكاری دێنن لەكاروباری ڕۆژانەیاندا.ئێرانییەكان لەپێش هاتنی ئیسلام پەیڕەوی (ڕۆژژمێری یەزگوردی)یان دەكرد و ساڵی هەتاوییان بەكار نەدەهێنا.كاتێ كە سوپای موسوڵمانەكان هێرشیان كردە سەر سنورەكانی دەوڵەتی ساسانی و تەواوی ناوچەكەیان كۆنترۆڵكرد، ئیتر لێرە بەدواوە گەلانی ئێران كەوتنە نێو قەڵەمڕەوی دەوڵەتی ئیسلام و لەماوەی فەرمانڕەوایەتی موسوڵمامانان لەئێران ساڵ و مانگی ئێرانی فەرامۆش كران وگەلانی ئێرانیان ناچاركرد كە بەگوێرەی "ڕۆژژمێری ئیسلامی" واتە ساڵنامەی كۆچی باج و پیتاك و سەرانەیان بدەنێ.بەم شێوەیە ڕۆژژمێری كۆچی لەئێراندا برەوی سەند و لەبری ساڵنامە و مانگە ئێرانیەكان ،ساڵ و مانگی كۆچی هاتەكایەوە، ئیدی لێرەوە وردە وردە ڕۆژژمێری یەزگوردی لە گەشەكردن و بەكارهێنان كەوت و ڕۆژژمێری كۆچی بەكاردەهێنرا. بەڵام لەقۆناغەكانی دواتری دەسەڵاتداری سیاسی ئێراندا،ئێرانییەكان ڕۆژژمێرێكیان داهێنا كە لەسەر بنەمای ساڵی هەتاوی داڕێژرابوو  سەرەتاكەشی خاكەلێوە (فروردین) بوو.
دانانی ڕۆژژمێری جەلالی:
  ئەوەی ڕاستی بێت مێژووی دانانی ساڵنامەی كۆچی هەتاوی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی سوڵتان جەلالەدینی سەلجوقی، كەشاعیرو بیرمەندێكی وەك عومەری خەیامی ڕاسپارد بۆ دانانی ساڵنامەیەكی تایبەت بەگەلانی ئێران و دواتریش ساڵنامەكە بەساڵنامەی جەلالی ناوی دەركرد.
   لەكۆتایی سەدەی پێنجەمدا،سەلجوقیەكان ناوچەی ژێردەسەڵاتیان فراوان بوو ئیدارەیەكی ڕێك پێك هاتبویە ئاراوە و گەشتبویە لوتكەی گەشەسەندن،لەبەر ئەوە ئاسایی بوو دەسەڵاتدارانی  ئەم وڵاتە فراوانە هەست بەكەم و كورتی ئەم جۆرە ڕۆژژمێرەی ئەو سەردەمە لەگەڵ ساڵی(كۆچی مانگی)بكەن،چونكە تا ئەوكات ڕۆژژمێر بۆ مەبەستی چاودێریكردنی دروست بۆ وەرگرتنی باج گیروگرفتی تێدابوو،بۆنمونە (ڕۆژژمێری یەزگوردی) كەتایبەت بوو بەزەردەشتیەكان ،بەبێ ڕەچاوكردنی ساڵی كەبیسە(پڕ)كاری پێدەكراو نەورۆز جیگیرنەبوو،ئەمەش لەگەڵ یەكەم ڕۆژی وەرزی بەهار كەسەرەتای ساڵی سروشتی بوو نەدەگونجا،ئەمەش كێشەیەك بوو لەو سەردەمەدا.
لەبەر ئەوە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بەفەرمانی (جلال الدین ملكشاە سلجوقی465-485 ه.ق)، لیژنەیەك بەسەركردایەتیی زانای موسوڵمان"عومەری خەیام" شاعیر و ئەستێرەناس و چەند ئەستێرەناس وبیركاریزانگەلێكی وەك(حەكیم ئەبولعەباس لوكری،مەیمونی كوڕی نەجیب واستی،ئەبو موزەفەر ئەسەفزاری،ئیبن كوشك بەیهەقی،بەهرام،(عەبدولڕەحمان خانی) پێكهێنراو دەستكارییان لەو ڕۆژژمێرەدا كرد و چەمكێكی نوێی ڕۆژژمێریان داهێنا. كاتێ ویستیان دەركەوتنی خاكەلێوە (فروردین) تاووتوێ بكەن، بینیان كە ڕۆژژمێرەكەیان ١٨ ڕۆژ كەموكوورتی هەیە. ئەوە بوو ١٨ ڕۆژیان خستە سەر ڕۆژژمێرەكە. جگە لەوەش نەورۆزیان وەك دەسپێكی بەهار دیاری كرد.ئیتر لەوە بەدوا ئەو ڕۆژژمێرە بە (ڕۆژژمێری جەلالی) ‌ناوبانگی دەركرد و‌.دەكرێت ئەم ڕۆژژمێرە بەڕاسترین و وردترین ڕۆژژمێری جیهان بناسرێت بەهۆی ئەوەی دەركەوتووە كە ڕۆژژمێری جەلالی (28) هەزار ساڵ جارێك تەنها (1) یەك ڕۆژ هەڵە لەو ڕۆژژمێرەدا ڕوودەدات.واتە تێپەڕبوونی حەوت دەورەی چوار ساڵە،كاتی هاتنی دەورەی چوار ساڵەی هەشتەم لەجێگەی ئەوە لەكۆتایی ساڵی ئەم دەورەیە یەك ڕۆژ زیاد دەكەن،ئەم ڕۆژە بۆ یەكەمین دەورەی دواتر واتە دەورەی نۆیەم زیاد دەكەن. لەم ڕۆژژمێرەدا سەرەتای ساڵ لە وەرزی بەهاردا دەست پێدەكات و ساڵیش پێك هاتبوو لە ١٢ مانگی ٣٠ ڕۆژە كە لە كۆتایی ساڵدا (٥ )ڕۆژ زێدەی هەبوو لە ساڵەكانی پڕدا (٦) ڕۆژ.تا سەرەتاكانی پاشایەتی (ڕەزاشانی پەهلەوی)، ئەو ڕۆژژمێرە بەكار دەهێنراو هاوكات بەپێی سەرچاوەكان لەگەڵ ڕۆژژمێری جەلالی ڕۆژژمێری كۆچیش بەكار دەهات.
چۆنیەتی دیاریكردنی ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی ئێستای ئێران:
  بەدەستپێكردی دەسەڵاتی بنەماڵەی پەهلەوی گۆڕانكاری لەسەرجەم لایەنەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی هاتەكایەوە، لە ساڵی 1304ی هەتاوی بەرامبەر بە ساڵی ١٩٢٥ی زاینی و لە11ی مانگی فروردیندا بەفەرمانی ڕەزاشای پەهلەوی ڕۆژژمێرێك  لەسەر بنەمای ڕۆژژمێری جەلالی ئامادەكراو ئاراستەی پەرلەمان كرا، لەبری ساڵی كۆچی مانگی،ساڵی هەتاوی كرابوویە ساڵی ئێران، سەرئەنجام لەنێو پەرلەماندا یاساكە پەسەند كراو ڕۆژژمێرەكەش بووبە (ڕۆژژمێرەی فەرمی ئێران)و ڕۆژژمێری كۆچی لەكارخرا، دوای پەسەنكردنی ئەم ڕۆژژمێرەش مانگە كۆنەكانی ئێران دووبارە زیندوو بوونەوە و گەڕانەوە دۆخی جارانی خۆیان.لەم ڕۆژژمێرەدا بەهار وەك دەسپێكی ساڵی ئێران ڕاگەیەنرا،لەبری مانگە سی ڕۆژەكانی ساڵ و پەنجەی كۆتایی ساڵ،شەش مانگی یەكەمی ڕۆژژمێرەكە كران بە31 ڕۆژ و پێنج مانگی دواتریش كران بە30 ڕۆژ و كۆتا مانگی ساڵیش كرا بە 29ڕۆژ و لە(ساڵی پڕدا) كرابە 30 ڕۆژ، ئەمەش كارێكی زۆر گونجاویان كرد و كەم و كورتیەكانی ڕۆژژمێریان چارەسەركرد. ڕۆژژمێری ئێران كە ئێستاكەش هەر بە ڕۆژژمێری جەلالی بەناوبانگە بەگوێرەی سووڕی زەوی بە دەوری هەتاو داڕێژراوە، بۆیە پێی دەڵێن "ڕۆژژمێری هەتاوی" (خورشیدی، شمسی یان جەلالی). هەر ساڵێك نزیكەی (٣٦٥ ڕۆژ و ٥ كاژێر و ٤٩) خولەكە.لەئێستادا ئەم ڕۆژژمێرە لەلایەن هەردوو وڵاتی ئێران و ئەفغانستان بەكاردێت.
  لەم كارەیاندا بۆ دیاری كردنی ڕۆژی دەستپێكی ڕۆژژمێرەكە، ڕۆژی ١ی بەهار كرایە سەرەتا و دەسپێكی ڕۆژژمێرەكە، كە ١ی نەورۆزی ئەو ساڵە بوو كە پەیامبەری ئیسلام تێیدا كۆچ (هجرت)ی كردبوو بۆ مەدینە. (١/١/1)ی ساڵی هەتاوی بەرانبەر بوو لەگەڵ ڕۆژی هەینی ١٩ی مارسی ٦٢٢ی زایینی.
  كەوا بێت ساڵی ١ی هەتاوی = ساڵی ٦٢٢ی زایینی،(622-1= 621)، واتە ساڵی زایینی ٦٢١ ساڵ لە ساڵی هەتاوی گەورەترە.كەوا بێت ئێرانییەكان لە ڕۆژژمێری جەلالیدا بە تیرێك دوو نیشانیان پێكاوە، هەم دابونەریتی خۆیان پاراستووە، هەم ڕۆژێكی گرنگی ئیسلامییان بەكارهێناوە‌ وەك:
١. یەكەم ڕۆژی ساڵ، ١ی نەورۆزە، كە دابونەریتێكی دێرینە.
٢. یەكەم ساڵی ڕۆژژمێرەكە، واتە ساڵی ١ی ڕۆژژمێرەكە، ساڵی كۆچ (هجرت)ی پێغەمبەری ئیسلامە لە مەكە بۆ مەدینە‌، كە بۆنەیەكی گرنگە لە جیهانی ئیسلامدا. بۆمان دەركەوت كە ڕۆژژمێری ئێرانی، هاوكات كە ڕۆژژمێرێكی هەتاوییە، ڕۆژژمێرێكی كۆچیشە، واتە: كۆچیی هەتاوی (هجری شمسی)یە.
لەڕۆژژمێری كۆچی هەتاویدا ساڵ لەچوار وەرز پێكهاتووە ئەوانیش(بهار،تابستان،پایز،زمستان)،هەر وەرزێكیش سێ مانگە هەرمانگێكێش نزیكەی چوار هەفتەیەو هەفتەش بریتیە لەحەوت ڕۆژ بەناوەكانی(شنبە،یكشنبە،دوشنبە،سەشنبە،چهارشنبە،پنجشنبە،جمعە"ادینە")،ژمارەی مانگەكانی ساڵیش بریتین لە12 مانگ و هەموو ڕۆژەكانی مانگیش ناوی تایبەتی خۆی هەیە،مانگەكانی سەرەتای ڕۆژژمێرەكە لە31 ڕۆژ پێك دێت و پێنج مانگەكەی دواتر لە30 ڕۆژ پێكدێن بەڵام مانگی دوازدە لە 29 ڕۆژ پێكدێت لەساڵی ئاسایدا و لەساڵی پڕدا(كەبیسە) لە 30 ڕۆژ پێكدێت و هەموو ساڵێكیش بە1ی فروردین و وەرزی بەهار دەست پێدەكات.لەئێستادا تاكە ڕۆژژمێرە كەبەفەرمی لە دەوڵەتی ئێران دا بەكار دەهێنرێت و كاری پێدەكرێت بەڕۆژژمێری (هیجری شەمسی) واتە (كۆچی هەتاوی) دەناسرێت و تەواوی گەلانی ئێران لەسنوری دەسەڵاتی سیاسی ئێراندا ئەم ڕۆژژمێرە لەدام و دەزگاكانی وڵاتدا بەكاردەهێنن و سەرەتای ساڵ گۆڕینەكەش دەكاتە 1ی فروردین كەبەرامبەرە بە 21/3ی لەساڵی زاینیدا.
ڕۆژژمێری شاهەنشاهی:
  دوابەدوای ئەوەی (محەمەد ڕەزاشا) لەدوای باوكی دەسەڵاتی گرتە دەست قۆناغێكی دیكە لەگۆڕانكاری مێژوویی لەئێران هاتە كایەوە، هەوڵیدا شەرعەیت بەخۆی بدات بۆ جێبەجێكردنی چەند كارێك یەكێك لەوانە دیاریكردنی مەراسیمی(2500)ساڵەی شاهەنشاهی ئێران وەك ڕۆژژمێری نوێی ئێران، لەو باوەڕەدا بوو ڕۆژژمێری كۆچی شەمسی لەگەڵ ئەوەی ڕۆژژمێری ئەوانە بەڵام هەموو مێژووی نەتەوەی ئێران لەخۆناگرێت و بەدرێژایی مێژوو كەم و كورتی تێدابووە، لەبەر ئەوە ڕۆژژمێری شاهەنشاهی دەبێتە تاكە ڕۆژژمێر نەتەوەیی ئێران كەسەرجەم مێژووی شاهەنشاهی ئێران لەخۆ دەگرێت.   
  ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی كەلەساڵی1304كۆچی هەتاوی بەرامبەر بە 1925زاینی لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی(ڕەزاشای پەهلەوی)ەوە بەشێوەیەكی فەرمی كاری پێدەكرا تا سەردەمی (محەمەد ڕەزاشای پەهلەوی)ی كوڕی بۆ ماوەی نیو سەدەیەك، بەڵام دوای نزیكەی پەنجا ساڵێك هەندێك لەنەتەوە پەرستە ئێرانیەكان هەوڵی قۆستنەوەی بریارێكیاندا بەكۆپی كردنی مێژوو و بەرواری خۆری و كۆچی بە گۆرینی بۆ ڕۆژژمێری(شاهەنشاهی)،لەسەر ئەم بنەمایەش كۆتا شای ئێران(محەمەد ڕەزاشای پەهلەوی) ویستی ساڵی یەكی ڕۆژژمێرەكە بكاتە كاتێك كە(ئیمپراتۆری ماد) ڕۆخێنرا و سەردەمی پاشایەتی هەخامەنشی فارس بۆ یەكەم جار لەئێراندا دەسەڵاتی گرتەدەست،ئەوەبوو لەڕێكەوتی(24/12/1354) بەرامبەربە(15/3/1975)زاینی بەژمارە(14959)ی ڕۆژنامەی(اگلاعات) بەواژۆی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات(عەباس هوەیدا)لەژێر ناونیشانێكی دیاردا هاتووە(ئەمڕۆ ڕەزامەندی لەسەر بڕیارێكی مێژوویی درا كەهەردوو ئەنجومەنی(پیران و نوێنەران) لەدانیشتنێكی هاوبەشدا بەسەرۆكایەتی(جەعفەر شەریف ئیمامی)و تێیدا (بڕیار) درا لەسەر گۆڕینی ڕۆژژمێر و سەرەتای مێژووی ئێران و جەژنی نەورۆزی داهاتووش ساڵی 2535ی شاهەنشاهیە، لەدەسپێكی ساڵی 1355دا ڕۆژژمێری پاشایەتی(شاهەنشاهی) بەكارهێنراو بوو بەساڵی(2535)پاشایەتی، بەڵام بەسەرهەڵدانی شۆڕشی ئێرانی بەڕابەرایەتی(خومەینی) كەبوو بەهۆی ڕووخان و هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی پاشایەتی لەئێراندا و ئەو بیرۆكەیە تێكچوو ڕۆژژمێری پاشایەتی هەڵوەشێنرایەوە، ئەوەبوو ئیمام خومەینی بەكارهێنانی مێژووی شاهەنشاهی بەحەرام لەقەڵەمداو ڕیگەیاند"بەمەبەستی لاوازكردن و سڕینەوەی ئیسلام ئەم هەوڵە شومەیان هێنایەكایەوە، ئەم گۆڕنكاریە هەتكی ئیسلامەو سەرەتایەكە بۆ لەناوبردنی ئیسلام، ئەم هەوڵەیان دەبویە هۆی پشتیوانیكردن لەستەمكار و زاڵم". سەرئەنجام لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران سەرۆك وەزیران  بەیانێكی بڵاوكردەوەو كەتێیدا " ڕۆژژمێری شاهەنشاهی لەكارخست"و دووبارە ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی بەكارخستەوە، بەهەمان شێوەی ئەوەی كەلەسەردەمی (ڕەزاشای پەهلەوی)دا بەكاردەهێنرا، دیسانەوە لەو كاتەوە ئەم ڕۆژژمێرە وەك ڕۆژژمێری فەرمی لە سەرجەم دام و دەزگاكانی دەوڵەتی ئێراندا كاری پێدەكرێت.

ژمارە و مانگ و ڕۆژەكانی ساڵنامەی (كۆچی هەتاوی)

ژ.مانگ ناوی مانگەكان ڕۆژی مانگ      
1      فروردین       31       
2      اردیبهشت      31       
3      خرداد  31       
4      تیر    31       
5      مرداد   31       
6     شهریور 31       
7      مهر    30       
8      ابان   30       
9      اژر     30       
10     دی     30       
11     بهمن   30       
12     اسفند  29 یان 30     مێژووی ڕۆژژمــێری كـۆچـی هەتــاوی (هیجری شەمسی)

نوسینی :ئارام مەجید شەمێرانی
  لەمێژووی دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی ئێراندا چەندین شێوازی جیاوازی ڕۆژژمێر بەكار هێنراون و كاریان پێكراوە،تەنانەت لەزۆر كاتدا كەشایەك لەئێراندا دەهاتە سەر تەختی دەسەڵات سەردەمی خۆی وەك ڕۆژژمێر بەكاردەهێنا و سەردەمی پاشاكانی پێش خۆی دەسڕیەوە، لەدواتریشدا ڕۆژژمێرەكانی یەزگوردی و جەلالی و كۆچی كاری پێدەكرا تادواجار گەشتنە ئامادەكردنی ئەو ڕۆژژمێرەی ئێستا لەسەرانسەری ئێراندا وەك ڕۆژژمێری فەرمی بەكاری دەهێنن كەبە(ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی یان ڕۆژژمێری جەلالی) دەناسرێت.   
 ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی كەبەفارسی بەڕۆژژمێری (هیجری خورشیدی یان هیجری شەمسی یان جەلالی) دەناسرێت، ڕۆژژمێرێكی هەتاوییە و بەستراوە بەخولی هەتاو(خۆر)ەوە، لەساڵی ئاسایدا لە 365 ڕۆژ پێك دێت و لەساڵی پڕدا لە 366ڕۆژ پێك دێت و دابەش دەبێت بۆ 12 مانگ و یەكەم ڕۆژی ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی 1ی فروەردینە بەرامبەرە بە(21/3)ی وەرزی بەهار.
   ئێرانیەكان ڕۆژژمێرێكیان داهێناوە ئەگەر چی خۆیان بە(كۆچی) هیجری دادەنێن بەڵام نەلەمیلادی باو دەچێت نەلە(كۆچی)هیجری باو،  ڕۆژژمێری زاینی بەگوێرەی خولانەوەی زەوی بەدەوری خۆردا دانراوە،ڕۆژژمێری كۆچی بەگوێرەی خولانەوەی مانگ بەدەوری زەوی دانراوە. ڕۆژژمێری میلادی لەدایك بوونی مەسیح و ڕۆژژمێری هیجری  كۆچی پەیامبەری ئیسلام محەمەد(ص)ی لەمەكەوە بۆ مەدینە كردووە بەسەرەتای دەست پێكردنی ڕۆژمێری كۆچی.
  ئەوەی گرنگە ئاماژەی پێبكرێت ئەوەیە كەئێرانیەكان هەردوو ڕووداوەكەیان تێكەڵ كردووە،خولانەوەی زەویان بەدەوری خۆردا كردووە بەبنچینەی ڕۆژژمێرەكەیان، بەڵام بۆ ڕۆژژمێرەكەیان لەبری ساڵی لەدایك بونی مەسیح ساڵی كۆچی محەمەدیان كردووە بەسەرەتای دەستپێكردن و لەبری ڕۆژی كۆچی محەمەد(ص)ڕۆژی نەورۆزیان كردوە بەسەرەتای نوێبونەوەی ساڵ، لەبەر ئەوە بەڕۆژژمێرەكەیان دەڵێن (هیجری شەمسی) یان (هیجری خورشیدی).
  لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ساڵەی كە لە ئێراندا پەیڕەویی لێدەكرێت پێی دەوترێت ساڵی كۆچی هەتاوی (خورشیدی، شەمسی). هەروەها كوردانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانیش كە كەوتوونەتە چوارچێوەی ئەو وڵاتەوە، بەگوێرەی ئەو ساڵە هەڵسوكەوت دەكەن و بەكاری دێنن لەكاروباری ڕۆژانەیاندا.ئێرانییەكان لەپێش هاتنی ئیسلام پەیڕەوی (ڕۆژژمێری یەزگوردی)یان دەكرد و ساڵی هەتاوییان بەكار نەدەهێنا.كاتێ كە سوپای موسوڵمانەكان هێرشیان كردە سەر سنورەكانی دەوڵەتی ساسانی و تەواوی ناوچەكەیان كۆنترۆڵكرد، ئیتر لێرە بەدواوە گەلانی ئێران كەوتنە نێو قەڵەمڕەوی دەوڵەتی ئیسلام و لەماوەی فەرمانڕەوایەتی موسوڵمامانان لەئێران ساڵ و مانگی ئێرانی فەرامۆش كران وگەلانی ئێرانیان ناچاركرد كە بەگوێرەی "ڕۆژژمێری ئیسلامی" واتە ساڵنامەی كۆچی باج و پیتاك و سەرانەیان بدەنێ.بەم شێوەیە ڕۆژژمێری كۆچی لەئێراندا برەوی سەند و لەبری ساڵنامە و مانگە ئێرانیەكان ،ساڵ و مانگی كۆچی هاتەكایەوە، ئیدی لێرەوە وردە وردە ڕۆژژمێری یەزگوردی لە گەشەكردن و بەكارهێنان كەوت و ڕۆژژمێری كۆچی بەكاردەهێنرا. بەڵام لەقۆناغەكانی دواتری دەسەڵاتداری سیاسی ئێراندا،ئێرانییەكان ڕۆژژمێرێكیان داهێنا كە لەسەر بنەمای ساڵی هەتاوی داڕێژرابوو  سەرەتاكەشی خاكەلێوە (فروردین) بوو.
دانانی ڕۆژژمێری جەلالی:
  ئەوەی ڕاستی بێت مێژووی دانانی ساڵنامەی كۆچی هەتاوی دەگەڕێتەوە بۆسەردەمی سوڵتان جەلالەدینی سەلجوقی، كەشاعیرو بیرمەندێكی وەك عومەری خەیامی ڕاسپارد بۆ دانانی ساڵنامەیەكی تایبەت بەگەلانی ئێران و دواتریش ساڵنامەكە بەساڵنامەی جەلالی ناوی دەركرد.
   لەكۆتایی سەدەی پێنجەمدا،سەلجوقیەكان ناوچەی ژێردەسەڵاتیان فراوان بوو ئیدارەیەكی ڕێك پێك هاتبویە ئاراوە و گەشتبویە لوتكەی گەشەسەندن،لەبەر ئەوە ئاسایی بوو دەسەڵاتدارانی  ئەم وڵاتە فراوانە هەست بەكەم و كورتی ئەم جۆرە ڕۆژژمێرەی ئەو سەردەمە لەگەڵ ساڵی(كۆچی مانگی)بكەن،چونكە تا ئەوكات ڕۆژژمێر بۆ مەبەستی چاودێریكردنی دروست بۆ وەرگرتنی باج گیروگرفتی تێدابوو،بۆنمونە (ڕۆژژمێری یەزگوردی) كەتایبەت بوو بەزەردەشتیەكان ،بەبێ ڕەچاوكردنی ساڵی كەبیسە(پڕ)كاری پێدەكراو نەورۆز جیگیرنەبوو،ئەمەش لەگەڵ یەكەم ڕۆژی وەرزی بەهار كەسەرەتای ساڵی سروشتی بوو نەدەگونجا،ئەمەش كێشەیەك بوو لەو سەردەمەدا.
لەبەر ئەوە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بەفەرمانی (جلال الدین ملكشاە سلجوقی465-485 ه.ق)، لیژنەیەك بەسەركردایەتیی زانای موسوڵمان"عومەری خەیام" شاعیر و ئەستێرەناس و چەند ئەستێرەناس وبیركاریزانگەلێكی وەك(حەكیم ئەبولعەباس لوكری،مەیمونی كوڕی نەجیب واستی،ئەبو موزەفەر ئەسەفزاری،ئیبن كوشك بەیهەقی،بەهرام،(عەبدولڕەحمان خانی) پێكهێنراو دەستكارییان لەو ڕۆژژمێرەدا كرد و چەمكێكی نوێی ڕۆژژمێریان داهێنا. كاتێ ویستیان دەركەوتنی خاكەلێوە (فروردین) تاووتوێ بكەن، بینیان كە ڕۆژژمێرەكەیان ١٨ ڕۆژ كەموكوورتی هەیە. ئەوە بوو ١٨ ڕۆژیان خستە سەر ڕۆژژمێرەكە. جگە لەوەش نەورۆزیان وەك دەسپێكی بەهار دیاری كرد.ئیتر لەوە بەدوا ئەو ڕۆژژمێرە بە (ڕۆژژمێری جەلالی) ‌ناوبانگی دەركرد و‌.دەكرێت ئەم ڕۆژژمێرە بەڕاسترین و وردترین ڕۆژژمێری جیهان بناسرێت بەهۆی ئەوەی دەركەوتووە كە ڕۆژژمێری جەلالی (28) هەزار ساڵ جارێك تەنها (1) یەك ڕۆژ هەڵە لەو ڕۆژژمێرەدا ڕوودەدات.واتە تێپەڕبوونی حەوت دەورەی چوار ساڵە،كاتی هاتنی دەورەی چوار ساڵەی هەشتەم لەجێگەی ئەوە لەكۆتایی ساڵی ئەم دەورەیە یەك ڕۆژ زیاد دەكەن،ئەم ڕۆژە بۆ یەكەمین دەورەی دواتر واتە دەورەی نۆیەم زیاد دەكەن. لەم ڕۆژژمێرەدا سەرەتای ساڵ لە وەرزی بەهاردا دەست پێدەكات و ساڵیش پێك هاتبوو لە ١٢ مانگی ٣٠ ڕۆژە كە لە كۆتایی ساڵدا (٥ )ڕۆژ زێدەی هەبوو لە ساڵەكانی پڕدا (٦) ڕۆژ.تا سەرەتاكانی پاشایەتی (ڕەزاشانی پەهلەوی)، ئەو ڕۆژژمێرە بەكار دەهێنراو هاوكات بەپێی سەرچاوەكان لەگەڵ ڕۆژژمێری جەلالی ڕۆژژمێری كۆچیش بەكار دەهات.
چۆنیەتی دیاریكردنی ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی ئێستای ئێران:
  بەدەستپێكردی دەسەڵاتی بنەماڵەی پەهلەوی گۆڕانكاری لەسەرجەم لایەنەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی هاتەكایەوە، لە ساڵی 1304ی هەتاوی بەرامبەر بە ساڵی ١٩٢٥ی زاینی و لە11ی مانگی فروردیندا بەفەرمانی ڕەزاشای پەهلەوی ڕۆژژمێرێك  لەسەر بنەمای ڕۆژژمێری جەلالی ئامادەكراو ئاراستەی پەرلەمان كرا، لەبری ساڵی كۆچی مانگی،ساڵی هەتاوی كرابوویە ساڵی ئێران، سەرئەنجام لەنێو پەرلەماندا یاساكە پەسەند كراو ڕۆژژمێرەكەش بووبە (ڕۆژژمێرەی فەرمی ئێران)و ڕۆژژمێری كۆچی لەكارخرا، دوای پەسەنكردنی ئەم ڕۆژژمێرەش مانگە كۆنەكانی ئێران دووبارە زیندوو بوونەوە و گەڕانەوە دۆخی جارانی خۆیان.لەم ڕۆژژمێرەدا بەهار وەك دەسپێكی ساڵی ئێران ڕاگەیەنرا،لەبری مانگە سی ڕۆژەكانی ساڵ و پەنجەی كۆتایی ساڵ،شەش مانگی یەكەمی ڕۆژژمێرەكە كران بە31 ڕۆژ و پێنج مانگی دواتریش كران بە30 ڕۆژ و كۆتا مانگی ساڵیش كرا بە 29ڕۆژ و لە(ساڵی پڕدا) كرابە 30 ڕۆژ، ئەمەش كارێكی زۆر گونجاویان كرد و كەم و كورتیەكانی ڕۆژژمێریان چارەسەركرد. ڕۆژژمێری ئێران كە ئێستاكەش هەر بە ڕۆژژمێری جەلالی بەناوبانگە بەگوێرەی سووڕی زەوی بە دەوری هەتاو داڕێژراوە، بۆیە پێی دەڵێن "ڕۆژژمێری هەتاوی" (خورشیدی، شمسی یان جەلالی). هەر ساڵێك نزیكەی (٣٦٥ ڕۆژ و ٥ كاژێر و ٤٩) خولەكە.لەئێستادا ئەم ڕۆژژمێرە لەلایەن هەردوو وڵاتی ئێران و ئەفغانستان بەكاردێت.
  لەم كارەیاندا بۆ دیاری كردنی ڕۆژی دەستپێكی ڕۆژژمێرەكە، ڕۆژی ١ی بەهار كرایە سەرەتا و دەسپێكی ڕۆژژمێرەكە، كە ١ی نەورۆزی ئەو ساڵە بوو كە پەیامبەری ئیسلام تێیدا كۆچ (هجرت)ی كردبوو بۆ مەدینە. (١/١/1)ی ساڵی هەتاوی بەرانبەر بوو لەگەڵ ڕۆژی هەینی ١٩ی مارسی ٦٢٢ی زایینی.
  كەوا بێت ساڵی ١ی هەتاوی = ساڵی ٦٢٢ی زایینی،(622-1= 621)، واتە ساڵی زایینی ٦٢١ ساڵ لە ساڵی هەتاوی گەورەترە.كەوا بێت ئێرانییەكان لە ڕۆژژمێری جەلالیدا بە تیرێك دوو نیشانیان پێكاوە، هەم دابونەریتی خۆیان پاراستووە، هەم ڕۆژێكی گرنگی ئیسلامییان بەكارهێناوە‌ وەك:
١. یەكەم ڕۆژی ساڵ، ١ی نەورۆزە، كە دابونەریتێكی دێرینە.
٢. یەكەم ساڵی ڕۆژژمێرەكە، واتە ساڵی ١ی ڕۆژژمێرەكە، ساڵی كۆچ (هجرت)ی پێغەمبەری ئیسلامە لە مەكە بۆ مەدینە‌، كە بۆنەیەكی گرنگە لە جیهانی ئیسلامدا. بۆمان دەركەوت كە ڕۆژژمێری ئێرانی، هاوكات كە ڕۆژژمێرێكی هەتاوییە، ڕۆژژمێرێكی كۆچیشە، واتە: كۆچیی هەتاوی (هجری شمسی)یە.
لەڕۆژژمێری كۆچی هەتاویدا ساڵ لەچوار وەرز پێكهاتووە ئەوانیش(بهار،تابستان،پایز،زمستان)،هەر وەرزێكیش سێ مانگە هەرمانگێكێش نزیكەی چوار هەفتەیەو هەفتەش بریتیە لەحەوت ڕۆژ بەناوەكانی(شنبە،یكشنبە،دوشنبە،سەشنبە،چهارشنبە،پنجشنبە،جمعە"ادینە")،ژمارەی مانگەكانی ساڵیش بریتین لە12 مانگ و هەموو ڕۆژەكانی مانگیش ناوی تایبەتی خۆی هەیە،مانگەكانی سەرەتای ڕۆژژمێرەكە لە31 ڕۆژ پێك دێت و پێنج مانگەكەی دواتر لە30 ڕۆژ پێكدێن بەڵام مانگی دوازدە لە 29 ڕۆژ پێكدێت لەساڵی ئاسایدا و لەساڵی پڕدا(كەبیسە) لە 30 ڕۆژ پێكدێت و هەموو ساڵێكیش بە1ی فروردین و وەرزی بەهار دەست پێدەكات.لەئێستادا تاكە ڕۆژژمێرە كەبەفەرمی لە دەوڵەتی ئێران دا بەكار دەهێنرێت و كاری پێدەكرێت بەڕۆژژمێری (هیجری شەمسی) واتە (كۆچی هەتاوی) دەناسرێت و تەواوی گەلانی ئێران لەسنوری دەسەڵاتی سیاسی ئێراندا ئەم ڕۆژژمێرە لەدام و دەزگاكانی وڵاتدا بەكاردەهێنن و سەرەتای ساڵ گۆڕینەكەش دەكاتە 1ی فروردین كەبەرامبەرە بە 21/3ی لەساڵی زاینیدا.
ڕۆژژمێری شاهەنشاهی:
  دوابەدوای ئەوەی (محەمەد ڕەزاشا) لەدوای باوكی دەسەڵاتی گرتە دەست قۆناغێكی دیكە لەگۆڕانكاری مێژوویی لەئێران هاتە كایەوە، هەوڵیدا شەرعەیت بەخۆی بدات بۆ جێبەجێكردنی چەند كارێك یەكێك لەوانە دیاریكردنی مەراسیمی(2500)ساڵەی شاهەنشاهی ئێران وەك ڕۆژژمێری نوێی ئێران، لەو باوەڕەدا بوو ڕۆژژمێری كۆچی شەمسی لەگەڵ ئەوەی ڕۆژژمێری ئەوانە بەڵام هەموو مێژووی نەتەوەی ئێران لەخۆناگرێت و بەدرێژایی مێژوو كەم و كورتی تێدابووە، لەبەر ئەوە ڕۆژژمێری شاهەنشاهی دەبێتە تاكە ڕۆژژمێر نەتەوەیی ئێران كەسەرجەم مێژووی شاهەنشاهی ئێران لەخۆ دەگرێت.   
  ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی كەلەساڵی1304كۆچی هەتاوی بەرامبەر بە 1925زاینی لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی(ڕەزاشای پەهلەوی)ەوە بەشێوەیەكی فەرمی كاری پێدەكرا تا سەردەمی (محەمەد ڕەزاشای پەهلەوی)ی كوڕی بۆ ماوەی نیو سەدەیەك، بەڵام دوای نزیكەی پەنجا ساڵێك هەندێك لەنەتەوە پەرستە ئێرانیەكان هەوڵی قۆستنەوەی بریارێكیاندا بەكۆپی كردنی مێژوو و بەرواری خۆری و كۆچی بە گۆرینی بۆ ڕۆژژمێری(شاهەنشاهی)،لەسەر ئەم بنەمایەش كۆتا شای ئێران(محەمەد ڕەزاشای پەهلەوی) ویستی ساڵی یەكی ڕۆژژمێرەكە بكاتە كاتێك كە(ئیمپراتۆری ماد) ڕۆخێنرا و سەردەمی پاشایەتی هەخامەنشی فارس بۆ یەكەم جار لەئێراندا دەسەڵاتی گرتەدەست،ئەوەبوو لەڕێكەوتی(24/12/1354) بەرامبەربە(15/3/1975)زاینی بەژمارە(14959)ی ڕۆژنامەی(اگلاعات) بەواژۆی سەرۆك وەزیرانی ئەوكات(عەباس هوەیدا)لەژێر ناونیشانێكی دیاردا هاتووە(ئەمڕۆ ڕەزامەندی لەسەر بڕیارێكی مێژوویی درا كەهەردوو ئەنجومەنی(پیران و نوێنەران) لەدانیشتنێكی هاوبەشدا بەسەرۆكایەتی(جەعفەر شەریف ئیمامی)و تێیدا (بڕیار) درا لەسەر گۆڕینی ڕۆژژمێر و سەرەتای مێژووی ئێران و جەژنی نەورۆزی داهاتووش ساڵی 2535ی شاهەنشاهیە، لەدەسپێكی ساڵی 1355دا ڕۆژژمێری پاشایەتی(شاهەنشاهی) بەكارهێنراو بوو بەساڵی(2535)پاشایەتی، بەڵام بەسەرهەڵدانی شۆڕشی ئێرانی بەڕابەرایەتی(خومەینی) كەبوو بەهۆی ڕووخان و هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی پاشایەتی لەئێراندا و ئەو بیرۆكەیە تێكچوو ڕۆژژمێری پاشایەتی هەڵوەشێنرایەوە، ئەوەبوو ئیمام خومەینی بەكارهێنانی مێژووی شاهەنشاهی بەحەرام لەقەڵەمداو ڕیگەیاند"بەمەبەستی لاوازكردن و سڕینەوەی ئیسلام ئەم هەوڵە شومەیان هێنایەكایەوە، ئەم گۆڕنكاریە هەتكی ئیسلامەو سەرەتایەكە بۆ لەناوبردنی ئیسلام، ئەم هەوڵەیان دەبویە هۆی پشتیوانیكردن لەستەمكار و زاڵم". سەرئەنجام لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران سەرۆك وەزیران  بەیانێكی بڵاوكردەوەو كەتێیدا " ڕۆژژمێری شاهەنشاهی لەكارخست"و دووبارە ڕۆژژمێری كۆچی هەتاوی بەكارخستەوە، بەهەمان شێوەی ئەوەی كەلەسەردەمی (ڕەزاشای پەهلەوی)دا بەكاردەهێنرا، دیسانەوە لەو كاتەوە ئەم ڕۆژژمێرە وەك ڕۆژژمێری فەرمی لە سەرجەم دام و دەزگاكانی دەوڵەتی ئێراندا كاری پێدەكرێت.

ژمارە و مانگ و ڕۆژەكانی ساڵنامەی (كۆچی هەتاوی)

ژ.مانگ ناوی مانگەكان ڕۆژی مانگ      
1      فروردین       31       
2      اردیبهشت      31       
3      خرداد  31       
4      تیر    31       
5      مرداد   31       
6     شهریور 31       
7      مهر    30       
8      ابان   30       
9      اژر     30       
10     دی     30       
11     بهمن   30       
12     اسفند  29 یان 30    

نوێترین نوسینەکانی ئارام مەجید عەلی