ڕاوبۆچونەكان سه‌بارەت بەناوی هەڵەبجه
وتار/
29/06/2018
809 جار بینراوە
ئارام مەجید عەلی
ڕاوبۆچونەكان سه‌بارەت بەناوی هەڵەبجه
ن: ئارام مجيد شەميرانى
سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ر شارێك پرۆسه‌یه‌كی مێژووی و شارستانی زۆر دژوار و دوورودرێژه كه كۆمه‌لێك فاكته‌ری سروشتی و مرۆیی به‌درێژایی چه‌ندان ساڵ به‌شدار ئه‌بن له‌دروست كردنیدا له‌به‌ر ئه‌وه دروست كردنی شارێك هه‌روا كارێكی ئاسان و ساده‌نیه, شاری هه‌ڵه‌بجه‌ش به‌هه‌مان شێوه‌یه بۆیه ده‌مانه‌وێت پێش هه‌مووشتێك ئاماژه به‌ناوی هه‌ڵه‌بجه بكه‌ین و ئه‌و ڕاوبۆچونانه‌ش كۆبكه‌ینه‌وه له‌سه‌ر ناوی شاری هه‌ڵه‌بجه تۆماركراون.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی شاری هه‌ڵه‌بجه ده‌كه‌وێته باكوری ڕۆژهه‌ڵاتی عیراق,له‌سه‌ر هێڵی درێژی (46)پله‌ی ڕۆژهه‌ڵات و نێوان دوو بازنه‌ی پانی (35-36)باكور,هه‌ڵه‌بجه ده‌كه‌ێته دووری (76)*كم له‌باشوری ڕۆژهه‌ڵاتی شاری سلێمانی ,ئه‌م شاره ڕووبه‌ری خاكه‌كه‌ی بریتیه‌له (1532)**كم (1) له 9,39%ڕوو به‌ری هه‌موو پاریزگای سلێمانی پێك ده‌هێنێت (2) وه نزیكه‌ی (726)م له‌ئاستی ڕووی ده‌ریاوه به‌رزه(3) هه‌ڵه‌بجه ده‌كه‌وێته گۆشه‌ی باشوری ڕۆژهه‌ڵاتی ده‌شتی شاره‌زوور و پێده‌شته‌كانی شنروێ و باڵامبۆ,وه به‌رزترین به‌ش له‌هه‌رێمی ده‌شتی شاره‌زوور داگیر ده‌كات و تێكرای بارانی ساڵانه‌ی نیكه‌ی (637)ملم ده‌بێت (4) له‌هه‌مان كاتدا ئاو و هه‌وایه‌كی مامناوه‌ندی هه‌یه(5) به‌پیچی بیروبۆچونه‌كانی مێژوونوسان ده‌ڵێن هه‌ڵه‌بجه له‌ده‌ورووبه‌ری سالاچنی(1650-175)*** دروست كراوه و ده‌ست كراوه به‌ئاوه‌دان كردنه‌وه‌ی,به‌مه‌ش هه‌ڵه‌بجه بووه به‌یه‌كێك له‌شاره ناوازه‌و دڵڕفێنه‌كانی كوردستان و هه‌چوارده‌وری شوێنی سه‌یرانگه‌یه‌و دیمه‌نێكی جوانی به‌شاره‌كه به‌خشیوه.
وه‌ك ئاشكرایه هه‌موو شارێك كه‌له سه‌ره‌تاوه درووست ده‌كرێت ناوی تایبه‌تی خۆی هه‌یه به‌ڵام له‌قۆناغه‌كانی مێژوویدا به‌هۆی تۆمار نه‌كردنی مێژووه‌كه‌ی و ته‌مومژی له‌مێژوویدا دۆزینه‌وه و ده‌ست نیشان كردنی ناوه‌كه‌ی هه‌روا كارێكی ئاسان نیه به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ربێت و چه‌ندین ڕاو بۆچونی جیاواز له‌سه‌ر ناوه‌كه‌ی هه‌بێت , شاری هه‌ڵه‌بجه‌ش یه‌كێكه له‌و شارانه كه ده‌رخستنی ناوه‌كه‌ی و یه‌ك بۆچونی له‌سه‌ر ناوه‌كه‌ی بۆچونی وردوو دروستی ده‌وێت چونكه تائێستا ڕوون نه‌بوه‌ته‌وه له‌ڕووی زمانه‌وانیه‌وه له‌چیه‌وه هاتووه,به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی و گشتی چه‌ند ڕاو بۆچونێك سه‌باره‌ت به‌بنه‌ڕه‌تی ناوی هه‌ڵه‌یجه وه‌ك له‌م بۆچنانه‌دا بۆمان ڕوون ده‌بێته‌وه:
یه‌كه‌م: له‌ده‌وروو به‌ری ساڵی(3500پ.ز)سه‌رگۆنی ئه‌كه‌دی هێرشی كردوه‌ته ناوچه‌ی هه‌ڵه‌بجه و شاره‌زوور ئه‌وكاته به‌هه‌ڵه‌بجه وتراوه (هارهار)دوابه‌دوای شه‌رێكی خوێناوی گرتیان و سارگۆن ناوی ناوه (كار شارۆكین)به‌واتای شاری سارگۆن(6)به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه به‌دوور ده‌زانرێت چونكه ناوی (هارهار) هه‌ر زوو گۆراوه كراوه به(كارشارۆكین) (7) وه له‌هه‌ندێك شوێنیشدا به(خارخار) هاتووه هه‌مان وشه‌ی(هارهاره)
دووه‌م:هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن: ئه‌و شوێنه زۆر دڵگیربووه به‌هۆی باخ و بێستان و ئاو شینایه‌وه پێیان وتووه (عه‌جه‌ب جا) كه‌به‌مانای شوێنێكی سه‌رسوڕهێنه‌ر پاشان ناوه‌كه‌ی گۆڕاوه به (هه‌ڵه‌بجه)(8)
سێیه‌م: هه‌ندێكی دیكه پێیان وایه ناوی هه‌ڵه‌بجه له( هه‌ڵوژه)وه هاتوه چونكه هه‌ڵه‌بجه كاتی خۆی باخی هه‌ڵوژه‌ی زۆری تیابووه به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌وه ئه‌وه‌یه هه‌تا ئیستاش دانیشتوانی گونده‌كانی نزیكی هه‌ڵه‌بجه به‌هه‌ڵه‌بجه ده‌ڵێن(هه‌ڵه‌وجه) كه ئه‌مه‌ش له‌وشه‌ی هه(هه‌لوژه‌وه) نزیكه به‌ڵام له‌ڕاستیدا ئه‌مه ناچێته عه‌قڵه‌وه چونكه له‌مێژوودا (ئه‌ڵه‌بجه) بووه نه‌ك هه‌ڵه‌بجه بۆ نمونه له‌سه‌رده‌می عوسمانیه‌كاندا به هه‌ڵه‌بجه‌یان وتووه (ئه‌ڵه‌بجه قه‌زاسی) واته قه‌زای هه‌ڵه‌بجه.(9)
چواره‌م:هه‌ندێكی دیكی ده‌ڵێن: كاتێك خه‌ڵكی ناوچه‌ی كرماشان له‌ڕێگه‌ی بازرگانیه‌وه ڕۆشتوون به‌ره‌و (حه‌له‌ب) ی سوریا بینیویانه كه ئاو و هه‌وای ئه‌و ناوچه‌یه له‌وه‌ی هه‌ڵه‌بجه ده‌چێت و ناویان ناوه (حلب چه) واته (حه‌له‌بی بچكۆله) حه‌له‌ب شارێكی خۆشه و (چه) ئامرازی بچوككردنه‌وه‌یه,به‌ڵام نوسه‌ر پێی وایه ئه‌مه‌ش وه‌ك ئه‌ی سه‌ره‌وه دوره له‌ڕاستیه‌وه.(10)
پێنجه‌م: هه‌ندێكی دیكه ده‌ڵێن: ناوی هه‌ڵه‌بجه له( هه‌ڵۆجێ) وه هاتوه ئه‌م وشه‌یه‌ش دوو به‌شه (هه‌ڵۆ) له‌گه‌ڵ(جێ) واته شوێنی هه‌ڵۆ, هه‌ڵۆ یه‌كێك بووه له میره‌كانی میر نشینی ئه‌رده‌ڵان كه‌ماوه‌یه‌ك له‌نێوان سالاچنی(1600-1615) میرایه‌تی ئه‌رده‌ڵانیه‌كانی كردوه له‌ناوچه‌ی(گوڵ عه‌نبه‌ر) كه خورماڵی ئیستایه.(11)
شه‌شه‌م: هه‌ندێكی دیكه ده‌ڵێن ناوی هه‌ڵه‌بجه له(ئه‌لبجێ) وه هاتوه كه له‌دوو وشه پێك دێت(ئه‌ڵه‌ب+جێ) واته جێگه‌ی ئه‌ڵه‌ب, وتراوه ئه‌ڵه‌ب ناوی جوله‌كه‌یه‌ك بووه له‌سه‌ر ده‌می فه‌رمانڕه‌وای (بیگه‌به‌گی ئه‌رده‌ڵان)دا هاتوه‌ته ناوچه‌كه‌و یه‌كه‌مین ئاوه‌دانی تێدا كردوه‌ته‌وه(12) له‌ڕاستیدا ئه‌لب سه‌لجوقیه نه‌ك جوله‌كه چونكه مێژووی هاتن و نیشته جێبوونی جوله‌كه‌كان له‌هه‌ڵه‌بجه زۆركۆن نیه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دوای جافه‌كان (13) وه جگه له‌وه‌ش پێمان وای جافه‌كان ئاوه‌دان كه‌ره‌وه‌ی هه‌ڵه‌بجه‌ن نه‌ك جوله‌كه.
حه‌وته‌م: هه‌ندێكی وه‌ك جه‌مال بابان پێیان وایه ناوی هه‌ڵه‌بجه له( البجه) وه هاتوه,وه گۆڕینی ناوه‌كه‌ش له بۆ هه‌ڵه‌بجه شتێكی ئاساییه له‌زمانی كوردیدا به‌تایبه‌ت شێوه زاری جافی كه تێیدا (ئه‌لف) ده‌گرێت بۆ(هێ) وه‌ك (ئومێد) بۆ ( هومێ) (14) ته‌نانه‌ت ناوی هه‌ڵه‌بجه له‌به‌ڵگه‌نامه ده‌ست نوسه‌كانی كتێبخانه‌ی (مه‌لاعه‌بدوڵای خه‌رپانی) و لێكۆڵینه‌وكانی (مێجه‌ر سۆندا) هه‌ر به‌شێوه‌ی (البجه)یان(Alabja)ئاماژه‌ی پێدراوه (15)
هه‌شته‌م: هه‌ندێكی دیكه ده‌ڵێن: ناوی هه‌ڵه‌بجه له(ئه‌له‌بجه)ی (ئه‌له‌ب ئه‌رسه‌لانه‌وه) هاتوه كه میرێكی ده‌وڵه‌تی سه‌لجوقیه‌كان بووه له‌كاتی سه‌ردانیدا بۆ كوردستان به هه‌ڵ
نوێترین نوسینەکانی ئارام مەجید عەلی
-
ئارام مەجید عەلی
09/06/2021
-
ئارام مەجید عەلی
11/01/2021
-
ئارام مەجید عەلی
15/12/2020
-
ئارام مەجید عەلی
29/08/2020
-
ئارام مەجید عەلی
21/06/2020
-
ئارام مەجید عەلی
17/03/2020