ڕۆژژمـێری زاینی (ڕۆمانی- گریـگۆری)

وتار/ 09/01/2018 2458 جار بینراوە

ئارام مەجید عەلی

ڕۆژژمـێری زاینی (ڕۆمانی- گریـگۆری)
ئارام مەجید عەلی
  یەكێكی دیكە لەو ڕۆژژمێرانەی كەتائێستاش بونی هەیە و مانگەكانی لەگەڵ مانگە ئینگلیزیەكاندا بەكاردێت ئەویش ڕۆژژمێری ڕۆمانیە.دانانی ئەم ڕۆژژمێرە دراوەتە پاڵ كەسایەتیەكی وەك(رۆمیلۆس) كەبەدامەزرێنەری شاری ڕۆما دادەنرێت، مێژوونوسان و توێژەران دەڵێن: شاری ڕۆما لە 21ی ئەبریلی 753ی پێش زاین دروستكراوە.ئەم بەروارە بویە بنەمای ڕۆژژمێری ڕۆمانی.بەمەش ڕۆژژمێری ڕۆمانی 753ساڵ لەپێش ساڵنامەی زاینیەوەیە.
  پێویستە ئاماژە بەوە بكەین كەسەرەتای ساڵ یان مانگی یەكەمی ساڵ لەسەرەتادا لای ڕۆمانەكان دەكەوتە مانگی(مارس)ەوە واتە مانگی مارس یەكەمین مانگی ساڵنامەكە بوو.ساڵی ساڵنامەی ڕۆمانی لەسەرەتادا پێكهاتبوو لە (10)دە مانگ و كۆی ڕۆژەكانی هەموویان (304) ڕۆژ بووەو دابەشكراوە بەسەر ئەو(10)  مانگەدا، مانگەكانیش بریتیبوون لە:(مارتینۆس 31 ڕۆژ، ئەپریلس 30 ڕۆژ، ماییوس31 ڕۆژ، یونیوس30 ڕۆژ، كوینتێلیس (پێنجەم)31 ڕۆژ، سیكستیلس(شەشەم)30 ڕۆژ، سێپتەمبەر30 ڕۆژ، ئۆكتۆبەر 31 ڕۆژ، نۆڤەمبەر30 ڕۆژ، دیسەمبەر30 ڕۆژ.چوارمانگی سەرەتای ساڵ ناونرابوون بەناوی خوداوەندەكانەوە.ئەوەی شایەنی باسكردن بێت ئەوەیە ئەم ڕۆژژمێرە لەسەر بنەمای زانستی دانەنرابوو لەبەرئەوە چەند جارێك چاكسازی تێدا كرابوو.
چاكسازیەكانی (نوما)ی فەرمانڕەوای ڕۆمانی:
ڕۆژژمێر بەم شێوەیە بەردەوام بوو تالەسەردەمی فەرمانڕەوایەتی مەلیكی دووەمی ڕۆما بەناوی نۆما (Numa Pompitius)  ئەم چاكسازیانەی تێدا ئەنجامدا.یەكەم: مانگێكی نوێ خرایە پێش مانگی مارس و ناوی لێنرا (یەنایەر).دووەم:مانگێكی زیادكرد لەدوای مانگی دیسەمبەر و ناوی لێنرا(فیبرایەر).سێیەم: كۆی ڕۆژەكان لەمانگێكدا كرا بە(29 یان 30) ڕۆژ بەدوای یەكدا و كۆی ڕۆژەكانی ساڵی ڕۆمانی بویە (354) ڕۆژ هاوشێوەی ساڵی مانگی.چوارەم: بۆ ڕێككردنەوەی ساڵی ڕۆمانی بەساڵی خۆری،نوما بڕیاریدا هەموو دوو ساڵ جارێك مانگێك بخرێتە سەر ساڵ و درێژی (22 یان 23) ڕۆژ بێت،یەك بەدوای یەك دابنرێن و هەموو چوار ساڵ جارێك (45) ڕۆژ زیاد بكرێت،كە تێكڕای ئەم زیاد كردنە بۆ هەر ساڵێك دەكاتە(11) ڕۆژ و چارەكە ڕۆژێك بەمەش تێكرای ڕۆژەكانی ساڵ دەبێتە(365) ڕۆژ و چارەكە ڕۆژێك.
  چاكسازی كردن لەم ڕۆژژمێرەدا بەردەوام بوو لەساڵی (452) پێش زاین جارێكی دیكە چاكسازی تێداكراو مانگی(فیبرایەر) خرایە دوای مانگی(یەنایەر)،بەمەش ئەم چاكسازیە لەلایەن پیاوانی ئاینەوە یاری پێدەكرا لەبەرژەوەندی خۆیان یان لەبەرژەوەندی كەسانی دەست ڕۆشتوو و خاوەن دەسەڵات،
چاكسازیەكانی یۆلیۆس قەیسەر:
   یاریكردن بەڕۆژژمێر لەلایەن قەشەكان و پیاوانی ئاینی بەردەوام بوو تاسەردەمی (یۆلیۆس قەیسەر)  و دەركەوتنی ڕۆژژمێری یۆنانی. یۆلیۆس قەیسەر  لەساڵی 46پ.ز بڕیاریدا چارەسەری گیروگرفتەكانی ساڵنامە بكات بۆ ئەو مەبەستەش گەردوون ناسێكی بەناوی (سوجین)ڕاسپار بۆ چاكسازی و لابردنی كەموكوریتی ساڵنامە و ئەویش چەند چاكسازیەكی لەڕۆژژمێرەكەدا ئەنجامدا وەك: یەكەم: كاركرنی بەساڵی مانگی لادا و ساڵی هەتاوی كردە بناغە بۆ دانانی ساڵنامە كەكۆی ڕۆژەكانی 365 ڕۆژ و چارەكە ڕۆژێك بوو(ئەم بۆچونەی زۆر نزیك بوو لەڕاستی و تەنیا(11) دەقیقە و (46) چركەی لەساڵی هەتاوی جیاوازە) .دووەم: سەری ساڵ كەبەپێی ساڵنامە كۆنەكە لەبەهاردا( 1ی مارت) دەستی پێ ئەكرد كردی بە 1ی كانونی دووەم كەبەرامبەرە لەگەڵ 1ی یەنایەری ساڵی 45 پێش زاین.سێیەم: جگەلەوەش ساڵی كرد بە12 مانگ و شەش مانگی 31 ڕۆژی و پێنج مانگی 30 ڕۆژی و یەك مانگی 29 ڕۆژی و هەرچوار ساڵ جارێ بكرێت بە30 ڕۆژ.بەمەش ساڵی ساڵنامەكە و ساڵی هەتاوی زۆر لێك نزیك بوونەوە و بەڵام لەسەدا سەد جووت نەبوون ئەم ساڵنامەیەش ناونرا(یولیانی)یان(جولیان).
 مانگەكانی ساڵیش بەم شێوەیان لێهات:(ینایر30رۆژ، فێبرایەر29 یا 30ڕۆژ،مارس 31ڕۆژ، ئاپریل 30 ڕۆژ، مایو 31 ڕۆژ، یونیو30 رۆِژ،كونتیلس31ڕۆژ، سكستیلس 30ڕۆژ، سێپتەمبەر31ڕۆژ، ئۆكتۆبەر30 ڕۆژ، نۆڤەمبەر31ڕۆژ،دیسەمبەر30ڕۆژ).
   ئەوەی ئاشكرایە سوجین ئەم ڕۆژژمێرەی دانەهێناوە بەڵكو لەڕۆژژمێری چاككراوی میسریەوە وەرگیراوە كەلەساڵی (328 پ.ز) كاری پێكراوە. ڕۆمانەكان لەدواترداو لەساڵی (44پ.ز) ناوی دوو مانگیان گۆڕی و مانگی حەوتەمیان (كونتیلس) كردبە(یۆلیۆس) بۆ بەرز و زیندو هێشتنەوەی یۆلیۆس قەیسەر، مانگی هەشتەمیان(سكستیلس) كردە ئۆگست بۆ بەرز و زیندوهیشتنەوەی ناوی قەیسەر ئۆگست، لەگەڵ ئەوەشدا خەڵكی ڕۆما خۆشیان بەژمارەی جوت نەدەهات لەبەر ئەوە مانگی ئۆگستیان كردە31 ڕۆژ و ڕۆژێكیان لەمانگی فێبرایەركردەوە بوو بە(28 یان 29). تائێستاش سیستەم و ناوی مانگەكانی ساڵنامەی یۆلیانی وەك خۆی ماوەتەوە بەمشێویە:(یەنایەر31 ڕۆژ، فێبرایەر28 یان 29 ڕۆژ، مارس 31ڕۆژ، ئەبریل30ڕۆژ، مایو31ڕۆژ، یونیو30ڕۆژ، یولیو31ڕۆژ، ئۆگست 31 ڕۆژ، سێپتەمبەر30ڕۆژ،ئۆكتۆبەر31ڕۆژ، نۆڤەمبەر30ڕۆژ، دیسەمبەر 31ڕۆژ)بەمەش تێكڕای ڕۆژەكانی ساڵ لەساڵی ئاسایدا 365 ڕۆژەو لەساڵی كەبیسە(پڕدا)366 ڕۆژە.
  پێویستە لێرەدا ئەوە ڕوون بكرێتەوە كە سوجین لەدەست نیشانكردنی ساڵی هەتاوی زۆر ورد نەبوو، لێكۆڵینەوەكانی دواتر دەریان خست كەساڵی هەتاوی (365)ڕۆژ و (5) سەعات و (48)دەقیقە و (46)چركەیە نەك (365)ڕۆژ و چارەكە ڕۆژێك كەئەكاتە (6) سەعات واتە ساڵنامەكە(11)دەقیقە و (14)چركەی لەساڵی هەتاوی درێژتربوو، بەمەش دوای تێپەربوونی (128) ساڵ ئەبێتە یەك ڕۆژ ئەمەش كێشەو گیروگرفتێك بوو.
گۆڕینی ڕۆژژمێری ڕۆمانی بۆ ڕۆژژمێری گریگۆری(زاینی):
  دوابەدوای ئەوەی ڕۆژژمێرەكە چەندین جار چاكسازی تێدا كراو هەوڵدرا كەم و كورتیەكان چارەسەر بكەن بەڵام هێشتا هەندێك كەم و كورتی گیروگرفتی تێدامابوو تا ئەوكاتەی كە لەساڵی 1582 زاینی پاپاگریگۆری سیازدەیەم ئەم گیروگرفتەی چارەسەركرد، تێبینی ئەوەی كرد كە(اعتدال الربیعی- ڕۆژ گەڕانەوەی بەهار)لەو ساڵەدا كەوتوەتە 11ی مارسەوە، واتە هەڵەیەك هەیە ماوەكەی نزیكەی(10) ڕۆژە،ئەم جیاوازیە لەماوەی نێوان ساڵانی 325 تا 1582 ڕوویداوە.ئەم هەڵەیە هەموو 128 ساڵ جارێك ڕۆژێك جیاوازی دەكات یان زۆرتر دەبێت لەساڵێكدا،بۆیە پاپاگریگۆر ویستی چاكسازیەكی تێدا بكات و ئەم هەڵەیە ڕاست بكاتەوە،بۆ ئەم مەبەستەش كەسایەتیەكی وەك(كریستۆفەركلافیوس)ی ڕاسپراد،ئەویش ئەم دوو چاكسازیەی كرد. یەكەم: ئەوەی دۆزیەوە كەجیاوازی ساڵی یۆنانی و ساڵی خۆری نزیكەی (3) ڕۆژە بۆ هەموو (400) ساڵێك بۆیە كریستۆفەر بڕیاریدا (3) ڕۆژ لە هەر (400) ساڵێك كەم بكاتەوە. دووەم: بۆ ڕاستكردنەوەی (اعتدال الربیعی) بڕیاریدا ڕۆژی 21 مارس بكاتە ڕۆژی (اعتدال الربیعی) لەبری 11ی مارس،جگەلەوەش بڕیاریدا (10) ڕۆژ لەساڵی 1582 بكاتەوە و ڕۆژی 5ی ئۆكتۆبەری 1582ی كردە ڕۆژی هەینی بەپێی ڕۆژژمێری یۆنانی كەبەرامبەر دەبێت لەگەڵ 15ی ئۆكتۆبەری 1582ی ساڵنامەی گریگۆری بەمەش ساڵی ساڵنامەكە و ساڵی هەتاوی جووت بونەوە.پاپاگریگۆر بۆی دەركەوت كەدوای چەند سەدەیەك ئەم گیروگرفتە دیسان سەرهەڵدەداتەوە، بۆ ئەوەی ئەمە دووبارە نەبێتەوە داوای كرد هەر چوار ساڵ جارێك ساڵێك بكرێتە كەبیسە(پڕ)بەمشێوەیە دوای ئەم دەستكاریكردن و چاكسازیە ساڵنامەكە ناونرا( ساڵنامەی گریگۆری).
  بەمشێوەیە لەساڵی 1582دا گریگۆری سیازدەیەم لەڤاتیكانەوە بەڕەسمی بەجیهانی ناساند و لەم ڕێكەوتەوە ڕۆژژمێری گریگۆری كاری پێكرا، دەستپێكی ئەم ساڵنامەیە هەفتەی لەدایكبوونی پەیامبەر(عیسامەسیح)ە، ڕۆژژمێرەكەش بە"ڕۆژژمێری زاینی"ناسراوە،ڕۆژی 1ی كانونی دووەم واتە 1/1/1 وەك سەرەتای ساڵ لەساڵی زاینی دیاریكرد،31ی دیسامبر كاتژمێر ١٢ی شەو (٢٤.0٠)، ساتی گۆڕینەوەی ساڵی زاینییە بۆ ساڵی نوێ.
   لە ڕۆژژمێری گریگۆریدا پەیوەندی لەنێوان ساڵ و وەرزەكاندا نییە. بە شێوەیەكی بڕیاردراو، ژمارەی ڕۆژەكان لە حەوت مانگی ساڵدا ٣١ ڕۆژە، لە چوار مانگدا ٣٠ ڕۆژ و مانگێكیش لە ساڵدا بە شێوەیەكی ناڕێك ٢٨ یان ٢٩ ڕۆژە،هەر چوار ساڵ جارێك (ساڵێكی پڕ) ە،كۆی ڕۆژەكانی ساڵ لەساڵنامەی زاینیدا لەباری ئاسایدا 365 ڕۆژ و5 كاتژمێر و 48 دەقیقە و46 چركەیە و هەموو چوار ساڵێك ساڵێكی پڕ هەیە كە 366 ڕۆژە.
  وەك ئاشكرایە ماوەی ساڵی زاینی 365ڕۆژە و ماوەی ساڵی كۆچی 354ڕۆژە واتە(365-354=11)كەواتە ساڵی كۆچی (11)ڕۆژی لەساڵی زاینی كەمترە،ئەم جیاوازیە دوای تێپەربوونی 33ساڵ نزیكەی یەك ساڵ دەبێتەوە واتە(33×11=363).
  ئەوەی گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێبكرێت ئەوەیە كە ناوی مانگەكانی ساڵنامەی گریگۆری یان زاینی(میلادی)  لەهەندێك لەوڵاتە عەرەبیەكاندا وەك میسر لەناوە ڕۆمانیەكەیەوە وەرگیراون و لەهەندێك وڵاتی دیكەی وەك مەغریب لەفەرەنسیەوە وەرگیراون، بەڵام لەوڵاتانی وەك عێراق و سوریا و لوبنان و ئوردن لەناوە سریانیەكەیەوە وەرگیراون.ناوە سریانیەكانیش لەزمانی ئارامیەوە هاتوەتە نێو عەرەب.دەوڵەتی عوسمانی (ڕۆژژمێری ڕۆمی) بەكارهێناوەو لەڕۆژژمێری ڕۆمیدا ناوی نۆ مانگ لەناوە سریانیەكەیەوە وەرگیراون و جگەلەوەش كۆماری توركیا لەساڵی 1946ەوە ڕۆژژمێری گریگۆری بەكار دەبات كە پێنج مانگیان لەناوە سریانیەكەیەوە وەرگیراون.
  بەم شێوەیە لەئێستادا ڕۆژژمێری گریگۆری كەبەساڵنامەی (یولیانی یان زاینی) دەناسرێت و لەزۆربەی وڵاتانی ئاسیاو ئەوروپاو ئەمریكاو ئەفریقاو بەشێك لەوڵاتە عەرەبیەكان و هەندێك ناوچەی دیكە و هەرێمی كوردستان بەكاردێت و كاری پێدەكرێت بەتایبەت لەكارەتایبەت و فەرمیەكان وهەڵسوڕاندنی كاروباری ناخۆ و ڕێكەوتنە نێودەوڵەتیەكان و پەیوەندیە دەرەكیەكان و هاوكاتیش وەك ساڵنامە لەدام و دەزگاكان بەكاردێت و كاروبارەكانی لەسەر بەڕێوە دەبەن ئەویش (ساڵنامەی یۆلیانی یان میلادی)ە،كەلەئێستادا بە(ڕۆژژمێری گریگۆری یان زاینی) بەناوبانگە، ئەم ڕۆژژمێرە لەنەژاددا لەڕۆمانەكانەوە وەرگیراوە. لەسەرەتاو لەهەمان كاتدا چەندوڵاتێكی وەك(فەرەنسا و ئیسپانیا و پرتوگال) كاریان بەم ڕۆژژمێرە دەكرد بەڵام هەندێك لەوڵاتانی دیكە لەسەرەتاوە كاریان بەم ڕۆژژمێرە نەدەكرد تاكاتێكی دوورتر لەوانە، بەریتانیا لەساڵی 1752ەوە كاری پێدەكات و یابان لەساڵی 1872 و میسر لەساڵی 1875 و ڕوسیا لەساڵی 1912 و یۆنان لەساڵی 1917 و رۆمانیا لەساڵی 1923 كاریان بە ڕۆژژمێری گریگۆری دەكرد.
لەم ڕۆژژمێرەدا ساڵ دابەشكراوە بۆ دوازدە مانگ و  مانگ بۆ چوار هەفتە و هەر یەك لەمانگەكان واتای دیاریكراوی خۆیان هەیە وەك لەخوارەوە ناوی مانگەكان هاتووە.

نوێترین نوسینەکانی ئارام مەجید عەلی