کورد و ملکەچبوون بۆ فەرمانی سێ سوڵتان (سەلیم و عەبدول حەمیدی دووەم و ئەردۆغان)

وتار/ 16/12/2019 709 جار بینراوە

سامانـی وەستا بەکـر

کورد و ملکەچبوون بۆ فەرمانی سێ سوڵتان (سەلیم و عەبدول حەمیدی دووەم و ئەردۆغان)

کوردو سێ هەڵەی مێژووی کوشندە کە ئەگەر بەرژەوەندی تاکەکەسی لێدوورخرایەتەوە ئەوا ئێستا ئیستا مێژوو ڕەوتێکی جیاوازی گرتبوو.

سود وەرگرتنی تورک لە کورد:
لەوەتەی تورک کۆچیان کردووە بۆ ئەنادۆڵ و لێێنیشتەجێ بوون کەیفیان بە کوردستان و ئەرمینیا نایە و بە ڕێگری خەونی دێرینی نەتەوەییاتی خۆیانی ئەزانن وەک لەمپەڕێک و جیاکەرەوەی وڵاتانێ "تۆران" کە لە ئازربایجان، ئۆزبەگستان، تورکمانستان، گورجستان...هتد
ساڵی ١٥١٤ لە جەنگی چاڵدێران کورد پاڵپشتی سوڵتان سەلیمی عوسمانی ستەمکاریان کرد و بوونە هۆی سەرکەوتنی بەسەر فارسەکانا. لەپاداشتی ئەوەیا سوڵتان پەیمانی لەگەڵ سەرکردەکانی کوردا بەست و پرۆتۆکۆڵی کوردو عوسمانی دان بە بوونی شانزە مێرنشینی مەزن و بچوکی سەربەخۆی کورد (کویرد هوکویمەتلەری) و پەنجا شارۆچکەی "سەنجەق"ی کوردو هەندێک سەنجەقی عوسمانیدانا. میرە بەناوبەنگەکانی باشوری کوردستان سەربەستی ناوچەکانی خۆیان بەدەستهێناو خۆیان خاوەنی سکەی پارەی خۆیان بوون  بۆ هیچ جۆرە کارێکیش ڕوویان لە سوڵتان نەئەکرد و سەرانەو باجیشیان نەیاوە، بەڵام بەو جۆرەش هەر ملکەچی ئەوە بوون کە هەرگیز نابێ لە "بابی عالی" هەڵگەڕێنەوە و بیر لە سنور گۆڕین نەکەنەوە و میرە کوردەکان ناچارکرابوون ڕێز لە سنوری یەکتر بگرن، مەبەستی سوڵتان بۆ سەپاندنی ئەم تەنها خاڵە بۆ ئەوەبوو کە میرە کوردەکان هەرگیز بیر لە دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردستانی چەق و گەورە نەکەنەوە.
هەڵوەشانەوەی دەوڵەتی عوسمانی:
لە ناوەندی سەدەی نۆزدەوە ئیمبراتۆرییەتی عوسمانی بەرەبەرە ڕوو لە هەڵوەشانەوە بوو چونکە تا دەهات لە شۆڕشی پیشەسازی سەدەی نۆزدە دوورئەکەوتەوە.
سوپایەکی مەزن و خەرجیەکی زۆر، سەرکردەی نەشارەزاو بێتوانا، بیری وشکی زانستی و فەلسەفی کاربەدەستان، پرۆتۆکۆڵی بازرگانی کەل و نابەرابەر، نوێسازی و ڕێکخستنەوەکانی ساڵی ١٨٣٩ "بەفیتی بەریتانیا"، بەڕێوەچوونی بانکەکان بەسەرمایەی ئنگلیز و فەرەنسیەکان، کۆی پیشەسازی و کانزایی و هێڵی شەمەنەفەر و بازرگانی دەرەوە....هتد بوو بوون بە پرۆژەی ئەوروپی، قەرزێکی زۆری بێشومار و داتەپینی گەنجینەی ئیمپراتۆری لە ساڵی ١٨٧٨ بەدواوە لە دیارترین ئەو هۆکارانە بوون کە ئەو ئیمپراتۆریەتەی هەڵوەشانەوە لەپاڵ ڕاپەڕینی نەتەوەکانی بەڵکان و کورد.
کوردو ئەلبانەکان لە ڕیزی ئیتحادو تەرەقییدا چالاکانە شان بەشانی ئەندامە تورکەکان تێدەکۆشان دژی (سوڵتان عەبدول حەمیدی دوو کە نیشانەی جەورو ستەمی ڕۆژهەڵات بوو) سوڵتان کە باوەڕی بە یەکێتی گەلان نەبوو لە هەوڵی ئەوەیابوو کە ئیسلام بەکاربهێنێ و نەتەوە ئیسلامییەکان لە قەوارەیەکا کۆبکاتەوە بەسەرۆکایەتی خەلیفە کە هەر  خودی خۆی بوو واتە سوڵتانەکەی جاران بەڵام ئیتحادییەکان لە تەموزی ١٩٠٨دا بە کودەتایەکی سوپا دەسەڵاتیان گرتە دەست.
مستەفا کەمال ئەتا تورک دەرکەوت و سەرکەوت، هەموو نەتەوەکانی ژێر دەستی تورک پیرۆزباییان ئەکرد لەسەرکەوتنی ئەو شۆڕشە "بۆرجوازییەی تورک" و لەو دامودەزگا ئیمپریالییەی بڕیاریان لە دەستوردا کە بەدەستکەوتی ئێجگار مەزن دامەزرا کە پر بوو لە نوخشەی برایەرتی و یەکێتی، پەرلەمان کۆبووەوە بڕیاری هەندێک سەربەخۆی و دیموکراسیەت درا بۆ نەتەوە ناتورکەکان لەوانە ئازادی چاپ و خوێندن بە زمانی زگماک. بەڵام ئەو قۆناغە زوو بەسەرچوو  بزوتنەوەی ئەلبانەکان کە ئەیانویست پەرلەمانی سەربەخۆی خۆیان هەبێ دامرکێنرایەوە، بەڵام نەتەوە ناتورکەکان هەلەکەیان لەدەست نەیا و ڕیزی ئیتحادییەکانیان بەجێهێشت ئەوەبوو ئەلبانیا و بوڵگاریا لە جەنگی ساڵی ١٩١٢-١٩١٣ بەدواوە سەربەخۆییان ڕاگەیاند و پاشان شۆڕش و ڕاپەڕین کەوتە ناو نیوەدورگەی عەرەبی.
جێگەی باسە شوێنی ئیتیحادییەكان، پڕبوو لە گەندەڵی كارگێڕیو نزمبوونەوەی ئاستی هەموو نێوەندو كایەكانی دەوڵەت. دەوڵەتی عوسمانی لەزۆربەی ناوچەكانی ئەوروپای رۆژهەڵات و بەڵكان باڵادەستی خۆی لەدەستدا، جگە لەوە زێدەڕۆییو توندوتیژی دەسەڵاتی مەركەزی و پیادەكردنی سیاسەتی بە تورككردن بووە هۆكاری گەشەی بزاڤە نەتەوەییەكانی گەلانی ناتورك لەناو دەوڵەتی عوسمانی، كە دواتر دروستبوونی ئەو بزاڤە نەتەوەییانە لەماوەی جەنگی یەكەمی جیهانیدا بەخێرایی كاریان لە هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی كرد.
لەدوای كودەتاكەی ساڵی 1908 ئیتیحادییەكان هەوڵیاندا، دەسەڵاتی تەواوی خۆیان بەسەر دەوڵەتدا بسەپێنن، بۆ ئەو مەبەستەش دەسەڵاتەكانی سوڵتان سنوورداركران‌و كۆمەڵێك فەرمانبەری سەر بەئیتیحادییەكانیش لەناو كۆشكی سوڵتان دامەزرێنران. هەروەها بەمەبەستی چاودێریكردنی كاروباری وەزارەتەكان لە هەر وەزارەتێك ئەفسەرێك بە پلەی چاودێر دامەزرێندرا، هەر یەكێكیش لەوانە لەگەڵا ئەوەی كەم ئەزموون بوو، بەڵام دەستی دەخستە ناو ووردەكاریەكانەوە، ئەمەش كۆسپی لە بەردەم راییكردنی كاروبارەكانی دەوڵەت دروست كردو رەنگدانەوەیەكی زۆر نەرێنی لەناو سوپا لێكەوتەوە، بەجۆرێك سوپا بووە ملكەچ‌و گوێڕایەڵی حیزب، بێ‌ ئەوەی گرنگی بە ئەركی خۆی بدات، ئەو هەڵوێستەیشی بووە هۆی لاواز بوونی تواناكانی لە كۆنترۆڵكردنی بارودۆخی ناوخۆ‌و رێگریكردن لە دوژمنكاریە دەرەكیەكان. دواتر لەم نێوەندەدا كۆمەڵێك لە پیاوانی دەوڵەت‌و گەورە ئەفسەرانی سوپا ناچار بوون داوای كۆتایی پێهێنانی دەستوەردانەكانی سوپا بكەن لە كاروباری سیاسی، ئەوەبوو ئیتیحادییەكان داواكارییەكەیان بە بەرەنگاری بەردەمی خۆیانیان زانی، بۆ ئەم مەبەستەش لە 21ی شوباتی 1909 كاروانێكی سەربازیان بەرەو نوسینگەی سوڵتان عەبدولحەمید رەوانەكردو داوایان لە یەكێك لە بەرپرسەكان كرد بە سوڵتان بڵێ‌ مۆری سوڵتان لە سەدری ئەعزەم كامیل پاشا وەربگرێتەوە‌و لە پۆستەكەی دووری بخاتەوە، ئەگەرنا سبەینێ‌ بەهێزێكی سەربازییەوە روو لە ئەستەمبۆڵا دەكەن‌و بەزۆر دەریدەكەن، ئەمەش سەرەیایی کۆتایی دەوڵەتی عوسانی بوو.

کۆمەڵکوژی ئەرمەن:
کۆمەڵکوژی ئەرمەن یان ( کوشتارگەی ئەرمەن،  سوتاندنی ئەرمەن، تاوانە گەورەکە ) بە واتای کوشتنی بە مەبەست و بە رنامەڕێژ کراوی ئەرمەنیەکان لە لایەن دەولەتی عوسمانیەوە لە سەرو بەندی جەنگی جیهانی یەکەم دا ، بەهۆی سازدانی کوشتارگەو راگوستنەوە ئەنجام درا، راگواستنی زۆرە ملێ لەئەنجامی ڕێکردنی بەردەوام و بۆشوینی دوور لە هەلومەرجی زۆر سەخت و دژوارا بۆتە هۆی گیان لەدەستدانی دوورخراوەکان، لێکۆڵەروەکان مەزندەی گیان لەدەستدان و کوشتنی ئەرمەنیەکان بە یەک ملیۆن و نیوە کەس دائەنێن. هەروەها کۆمەلێ ڕەگەزی تری مەسیحی بێ کوشتن دەرباز نەبوون لەلایەن دەولەتی عوسمانیەوە وەک  سریانی و ئاشوری و کلدان و یۆنانیەکان).
لەمێژووی نوێ مرۆڤایەتیدا کوشتاری ئەرمەنەکان بەیەکەم جینۆساید دائەنرێ . بەهۆی ئەوەی لێکٶلەروەکان پشت راستیان کردۆتەوە کە دەولەتی تورکی عوسمانی ئەم تاوانەی بە بەرنامە ئەنجام داوە و مەبەستی بن بڕکردنی نەتەوەی ئەرمەن بووە، جینۆسایدی ئەرمەنیەکان بەدووەم کۆمەڵکوژی دێت لەڕووی ژمارەوە لە دوای تاوانی هۆلۆکۆست.
ڕۆژی 24/ نیسانی هەموو سالێ یادی جینۆسایدی ئەرمنە، چونکە لەو ڕۆژەیا زیاتر لە 250 کەسی ناوداری ئەرمەن لەئەستەنبوڵ لەلایەن سوپای عوسمانیەوە کوژراون، هەروەها یادگاری کوشتارگەی ئاشووریەکانیشە، دوای ئەوە سوپای ئیمپراتۆری عوسمانی هەرچی خەڵکی ئەرمەنی هەبوو لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵکەنران و بەڕێگایەکی دوورو درێژ بەرە بیابانەکانی سوریا کەوتنەڕێ، لەڕیگا بەهۆی برسێتی و تینۆیەتی زۆرێکیان گیانیان ئەسپارد، هەروەها قوت و سامانی ئەوخەڵکەیان ئەیرد، لەگەڵ ئەنجامدانی تاوانی دەست درێژی سێکسی بۆ سەر ئافرەتان، لەو ڕەوەدا پیرو گەنج و مناڵ جیاوزی نەبووە هەمو چەشنێکی تیدا بووە.
کۆماری تورکیا کە ئیستا میرات گری دەولەتی عوسمانیە نکۆڵی لە ڕوودانی ئەم تاوانە ئەکات لەکاتیکدا کە نەتەوە یەکگرتوەکان وزیاتر 22 دەولەت دانی ناوە بەم تاوانی جینۆسایدەیا، ئێساتآش هەردوو ئەنجومەنی سیناتۆرو پیرانی ئەمریکا بەزۆرینەی دەنگ ئەم تاوانەیان بە زۆرینەی هەرە زۆر تێپەڕانووە و تەنها واژۆی سەرۆکی ئەمریکای ماوە تا لەو وڵاتەش ئەو جینۆسایدە بەفەرمی بناسرێ. هەروەها زۆربەی زانایان و شارەزایانی بواری جینۆساید دانیان ناوە بە جینۆسایدی ئەرمەندا.

کورتەیەک لەمێژوی ئەرمەن:
گەلی ئەرمەن لە سەدەی یانزەهەمەوە لەژێر فەرمانڕەوای ئەو دەسەڵاتبەدەستە یەک لەدوای یەکانەی کە حکومی تورکیایان کردووە  بووە، دوا دەسەلاتیش دەولەتی عوسمانی بوو کە ئەرمەنیەکان لەژێڕ ڕکێفیدا بوون وەک نەتەوەیەکی جیا لەتورک، هاوشان لەگەڵ نەتەوەکان و میرنشینەکانی تری ژێڕ ڕکێفی دەولەتی عوسمانی.
لەسەدەی نۆزدەهەما دەوڵەتی عوسمانی کەوتە پاشەکشەو تێک شکان لەسەر ئاستی دەولەتانی ئەوروپا، بەو چەشنە ناوی لێنرابوو پیاو پیری ئەوروپا یان پیاوە نەخۆشەکە، لەئەنجامی ئەوەیا زۆرێک لەگەلان لەژێڕ دەسەلاتی عوسمانیەکان شۆڕش و راپەرینیان کرد و ڕزگاریان بوو، جیا بوونەوەو دەولەتی سەربەخۆیان راگەیاند وەک ( یۆنان،سربیا، بلگارستان، رۆمانیەکان ) هەروەها لە لایەن هەندێ ئازادی خوازی عەرەب و بۆسنا و ئەرمەن وە بیری ئازادی و سەربەخۆیی و راپەرین سەری هەڵدا بۆیە دەولەتی عوسمانی زۆر بەتوندی سەرکوتی کردن.
سوڵتان عبدالحمیدی دووەم بە یەکەم تاوانباری جینۆسایدی ئەرمەن دێتە ئەژمار چونکە یەکەم کەس بووە کە دەستی بە کوشتاری ئەرمەن و مەسیحی و ن مەسەیحیەکانی ژێڕ ڕکێفی دەولەتی عوسمانی کردووە، لەماوەی حوکمرانی ئەوا کوشتارگەکانی حەمیدیە بە سەدان هەزار ئەرمەنی و سریانی و یۆنانی مەزندە ئەکرێ، بەهۆکاری ئاینی و ئابوری دەکوژران.
کوشتارگەکانی حەمیدیە لە نیوان ساڵەکانی 1894-1896 دەستی پێکردووە ،لەم نێوەندەیا سوڵتان عەبدول حەمیدی دووەم بەهۆی هاندانی هۆزە کوردکانە وە تاکو هێرش بکەنە سەر گوندە مەسیحیەکانی دەورو بەریان سودی لە کورد بینیووە بە بیانوی جیاوازی ئاینەوە.
ساڵی 1905 کەسێک سەر بەڕیکخراوی تاشناک تەقینەوەیەکی ئەنجاما لەبەردەم مزگەوتێکا لەکاتی هاتنە دەرەوەی سوڵتان لەدوای نوێژ، بەلام لەم کردەوەیەدا سوڵتان سەلامەت دەرچوو ئەمش بووە هۆی ڕق ئەستوری سوڵتان دژ بە ئەرمەنەکان و دواتر هەڵگەرانەوەی شۆڕشی گەنجانی تورکیا لەساڵی 1908 بووە هۆی رودانی چەندین کوشتار گەی ئەرمەنی لەئەدەنەو شوێنەکانی تر و زیاتر لە 30 سی هەزار ئەرمەنی کوشتو بڕ کرد.
داگیرکردنی باشوری ڕۆژهەلاتی تورکیا:
لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگی یەکەمی جیهانی ،گەلانی ژێردەسەلاتی دەولەتی عوسمانی (پیاوە نەخۆشەکە) بیری ئازاد بونو دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی کەو تە سەریان، یەکێ لەوانەش نەتەوەی ئەرمەن بوون.
هەڵەی ئەرمەن دژ بە کورد:
ساڵی 1915 سوپای ڕوسیا لەگەڵ شالاوەکانی بۆ سەر دەوڵەتی عوسمانی ناوچەی جولەمێرگ و نێروە و هەندێ شوێنی تری داگیرکرد، دواتر بەرەو ئامێدی و ساڵی 1916 گەیشتە ڕەواندوز ،لەم شالاوانەدا چوار فەوجی خۆبەخشی ئەرمەن بەشداربوون لەگەڵ سوپای ڕوس، دواتر شالاوی داگیرکردن گەیشتە خانەقین و چەندین شارو شارۆچکەی تریان لە بەردەم شالاوەکەیان داگیر کرد، لە رەواندوز و شارۆچکەکانی تر زیاتر پینج هەزار کەسی کورد لەلایەن سوپای خۆبەخشی ئەرمەن و روسەوە کوژراون، هەروەها  ئاژەڵ و کشتوکاڵ وسامانەکانی تری خەڵكیان تاڵان ئەکرد، بەبیانوی لایەنگری خەڵکی ناوچەکە بۆ دەوڵەتی عوسمانی.
هەواڵی کوشتو بڕی سوپای ڕوس و ئەرمەنیەکان لە ناوجەکانی باکوری کوردستان بڵاو ئەبۆوە ئەمەش ترس و دڵە راوکێ لەنێو خەڵکا ئەچاند، لەئەنجاما خەڵکێکی زۆری کورد لە شاری وان و شارۆچکەکانی ترئاوارەی باشوری کوردستان بوون، بۆ شاری ئامیدی و دهۆک و موسڵ.
هەر لەئەنجامی زەبرو زەنگ و زوڵـم و زۆری سوپای روسیا لەگەڵ ئەرمەنەکان بووە هۆکاری هەڵگیرسانی شۆڕشی ئۆکتۆبەری ساڵی 1917.
ڕاگواستن و لەناوبردنی ئەرمەن:
لە کاتی جەنگی یەکەمی جیهانیا عوسمانیەکەن بە هاوکاری هۆزە کوردەکان سەدان گوندی ئەرمەنیان لەناو برد تا دیمۆگرافی( دابەشبونی دانیشتوان) ئەو ناوچەیە بگۆڕن، بە بیانوی ئەوەی گوایە ئەمانە هاوکاری هێرشی سوپای ڕووسیا و شۆڕش گێرانی ئەرمەن دەکەن بۆ سەر ناوچەکە، هەروەها بە زۆرەملێ خەڵکی ئەرمەنی گوندەکانیان دەبرد بۆ کارکردن و بار هەڵگرتن لە ناوسوپای تورک کاری زۆر قورس و تاقەت پروکێنیان پێ دەکردن و دواتر لاوازو بێهێز ئەبوون لەبرسانا و ئینجا ئەیان کوشتن.
بڕیاری لەناو بردن و کۆمەڵ کوژی گشتی ئەرمەنیەکان لە بەهاری ساڵی 1915 یرا ئەویش لە 24 نیسان بوو کە عوسمانیەکان سەدان کەسایەتی ئەرمەنیان لە ناو ئەستەنبوڵ کۆکردوە و لە مەیدانەکانی شارا کوژران بەبەرچاوی خەڵکەوە.
دواتر فەرمان دەرچو بۆ هەموو خێزانە ئەرمەنیەکانی ئەنادۆڵ کە ئەبێت ماڵ و موڵکی خۆیان چۆڵ بکەن و پەیوەندی بکەن بەو قافڵانەو کە بەڕێ خراوان بە ناو شاخ و داخا بەرەو بیابانەکانی شام، بەبرسێتی و بێ جلو بەرگ و بەروتی، زۆربەی هەرە زۆریان لە ڕێگا لەبرسێتی وتینویەتیا گیانیان سپارد، زیاتر لە %75 ئەو خەڵکە مردن لەڕێگا و ئەوانی تریان لە ناو بیابانی وشکو بێ ئاوی سوریایا بەرەڵا کران.
گەواهیدەر و پەیامنیران زۆرێک لەو دیمەنانەیان بینیووە و ئەیگێڕنەوە و ئەلێن هەر لەسەرەتای بەڕێ کەوتنی قافڵەکان پیاوەکانیان کوشتووە، ئیتر ژن ومناڵ ماوەتەوە و بەهەموو شێوەیەک ئازاریان یاون و دەست دریژی سێکسیان کردۆتە سەریان، پاسەوانە تورکەکان ئافرەتەکانیان ڕفاندوە تا بەمەیلی خۆیان سوکایەتی و دەست درێژی بکەنە سەریان، هەروەها لەڕێگا لە نیوان گوندەکاندا چەندین ئافرەتیان ڕفاندوە بۆ مەبەستی دەست درێژی کردنە سەریان.
ژمارەی قوربانیانی ئەرمەن:
زۆربەی مێژوو نوسان و شارەزایانی جینۆساید هاوڕان کە ژمارەی قوربانیانی ئەرمەن زیاتر لە ملیۆنێک کەس ئەبن، بەلام تورکەکان دەلێن لە 300 هەزار کەس تێ ناپەڕن، هەروەها ئەرمەنەکان خۆیان ئەلێن لەملیۆن و نیوێک زیاتر ئەرمەن کۆمەڵکوژ کراوە سەرەرای سەدان هەزار لە سریانی و ئاشوری وکلدانی و یۆنانی.
دوای راگوستن و کۆمەڵكوژی:
دوای کوشتار ئەوانەی مابوونەوە ووردە ووردە بەنهێنی کۆچیان کرد بۆ ولاتانی دەووروبەر وەک سوریا و عراق لوبنان و میسر ، سالانەش یادی ئەو کۆمەڵکژیانەیان ئەکەنەوە لەم ولاتانەیا، کاتێ ولاتی بەریتانیا هاتە تورکیاو داگیری کرد ساڵی 1919 کێشەی ئەرمەنی هێنایە گۆڕێ کەمەڵێک لە فەرماندە سەربازیەکانی داداگای کردو لەسێدارەییان  و زۆرێکیشیان خۆیان شاردەوە و دەستگیر نەکران بەلام فەرمانی سێدارەیان بە نا ئامادە بۆ دەرکرا، شایانی وتنە ئەوانەی هەڵهاتن و خۆیان شاردەوە تەنیا یەک فەرماندەیان دەسگیرکرا ئەویش هی شارۆچکەی( یوزغت ) بوو کە تاوانبار بوو بە کوشتنی سەدان ئەرمەنی.
دان پێدانانی نێودەولەتی بۆ جینۆسایدی ئەرمەنیەکان:
لەپای نکۆڵی کردنی تورکیا لە کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان ،چالاکوانانی ئەرمەن لە سەرانسەری جیهان فشارو چالاکیان زیاتر وەگەڕ ئەخست تاکو بتوانن کۆمەڵکوژیەکەیان لە سەرئاستی نیودەولەتی بناسێنن، بەو چەشنە تا ئیستا 22 دەولەت و 42 ولایەتی ئەمریکی روداوەکانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکانیان بە جینۆساید ناساندوە،لە 4/3/2010 لیژنەیەک لەکۆنگرێسی ئەمریکی تاوانی کۆمەڵکوژی ئەرمەنیەکانی بە جینۆساید ناساند، دواتر دەولەتی تورکیا ئیدانەی ئەو بڕیارەی کۆنگرێسی کرد وتی نەتەوەی تورک ئەو تاوانەی ئەنجام نەیاوە. ئێساتآش جارێکی تر ئەم بابەتە ڕۆژەڤی کاری ئەمریکیەکانە و هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران و پیرانی ئەمریکا بەزۆرینەی دەنگ ئەم تاوانەیان بە زۆرینەی هەرە زۆر تێپەڕانووە و تەنها واژۆی سەرۆکی ئەمریکای ماوە تا لەو وڵاتەش ئەو جینۆسایدە بەفەرمی بناسرێ.
تا ئیستا ئەم ڕیکخراوە جیهانیانە بە فەرمی دانیان ناوە بە جینۆسایدی ئەرمەنیەکانا (نەتەوە یەکگرتوەکان، پەرلەمانی ئەوروپا، ئەنجومەنی ئەوروپا، ئەنجومەنی کەنیسەکانی جیهان، ڕیکخراوی مافی مرۆڤی جیهانی، کۆمەلەی مافی مرۆڤی تورکیا،کۆمەڵەی لاوانی مەسیحی، یەکێتی ڕیفۆرم خوازە یەهودیەکان، (میرکوسور) واتە کورتکراوەی کۆمکاری ولاتانی ئەمریکای لاتینی کە یەکێتیەکی ئابوری بازرگانیە.
بڕیاری ئەنجومەنی کۆمەلەی پەرلەمانی ئەوروپا ( مجلس الجمعیە الپرلمانیە الاوروپیە) کە لە 24/4/1998 دەرچووە ئەڵێ ئەمرۆ واتە بیست و چواری نیسان یادی سالانەی یەکەم کومەڵکوژی سەدەی بیستەمە و لەم ڕۆژەیا یادی ئەو قوربانیانەی ئەرمەن ئەکەینەوە،کە لەراستیا تاوانێک بوو دژی مرۆڤایەتی.
ئەو دەوڵەتانەی کە جینۆسایدی ئەرمەنیان ناساندوە:
(ئەرجەنتین ،ئەرمینیا، بەلجیکا،کەنەدا ،شیلی، قوبرس، فەرەنسا، یۆنان، ئیتالیا، لیتوانیا، لوبنان، هۆلەندا، پۆلەندا ڕوسیا، سلۆڤاکیا، سوید، سویسرا، ئۆرۆگوای، ڤاتیکان، ڤینزویلا، ئەڵمانیا،بولگاریا، ڤاتیکان).
ئەو هەرێم و ناوچە پاریزگایانەش ناساندویانە ( هەرێمی باسک و کەتەلۆنیا لە ولاتی ئیسپانیا، هەرێمی قرم لە ئۆکرانیا "ئێستا قرم بڤەزۆر لکێنراوە بە ڕوسیاوە" نیو ساوس وێڵز و باشوری ئوسترالیا لە ولاتی ئوسترالیا، کیبک لە کەنەدا، 42 ولایە لە ولاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا).
لە ولاتی بولگاریا چالاکیەکی زۆر هەیە لەپەرلەمان ناسینراوە و لەزۆربەی شارەکانی ئەو ولاتە کۆمەڵکوژی ئەرمەن بە جینۆساید ناسێنراوە.
هەندێک لەدەزگا راگەیا ندنە جیهانیەکان کۆمەڵکوژی ئەرمەنی بەفەرمی ناساندوە وەک( نیویورک تایمز، ئاسۆشیەیتس پرێس،لۆس ئەنجلۆس تایم) هتد.
کەچی نە حکومەت و نە پەرلەمان و نە سەرۆکایەتی حکومەتی هەرێم نەداوای لێبوردنیان لە گەلی ئەرمەن کردووە نە بە نیازیشن بیکەن و نە ئەو تاوانەیان بە فەرمی ناساندووە نە بەنیازیشن بیکەن چونکە ئەم هەرێمەی لەمەڕ خۆمان ئێستاش ناتونێ  و لەبابی عالی هەڵگەڕێتەوەو کویرد هوکمەتلەری تا ئێستاش بە فەرمانی سوڵتان سەلیمی ستەمکار ڕێز لە سنوری دروستکراو دەستکردی بێگانە ئەگرێ و،  بۆ پشتگیری سوڵتان عەبدول حەمیدی دووەمیش نە داوای لێبووردن ئەکات و نە دان بە جینۆسایدی ئەرمەکانا ئەنێ و، بە فەرمانی سوڵتان و دیکتاتۆری ئێستاش ئەردۆغان بایکۆتی کاڵای تورک ناکا و نەوت و ئابوری و سیاسەت و خاکی هەرێمیشیان وەک سفرە لەبەر دەما ڕاخستوون!
پرسیار؟
تۆ بڵێی مێژوو غەدری لە کورد کردبێ یان مێژوو خۆی لە کورد شاردبێتەوە وا هیچ متمانەمان پێی نیەو لێی فێرنابین؟
یان کورد غەدر لە خۆی و مێژووی خۆیی ئەکا و تا ئێستاش متمانەی بەخۆی نیە  و بوێریش نیە بۆیە نایەوێ لێی فێربێ؟

نوێترین نوسینەکانی سامانـی وەستا بەکـر